Miasto-tulipan

Pogoda w Wiedniu dopisała. Wiało i sypało mokrym śniegiem. W pewnej chwili zerwała się nawet wichura i wygoniła największych twardzieli. Steinhof, czyli „wzgórze głupców”, jak do dziś nazywa się to miejsce, wyglądało jak dawniej. Prawie tak samo, jak na początku XX wieku, kiedy to Wiedeń ogłosił, że chce zburzyć stojącą w środku miasta „wieżę głupców”, bo kłuje w oczy i pęka w szwach. I że pomylonych przenosi się na podmiejską górę. Najpierw zwerbowano architekta, sławnego Ottona Wagnera. Mógł robić, co tylko chciał. Byle z głową, to znaczy, aby z góry nie było ucieczki.

Wagner zaczął od wysokiego muru, który wyznaczył granice tej dziwnej osady. Na starej mapie kreska ogrodzenia przypominała poziomicę albo porzuconą sznurówkę, która mimo woli układa się w pętlę. Na żywo ogrodzenie było zwykłym więziennym murem, wysoką i ciągnącą się kilometrami ścianą. W kilku miejscach mur przerywały kute bramy. Zdobiły je wieńce laurowe i sterczące w górę ostre zęby. Do boków bram kleiły się stróżówki. W każdej czuwał dozorca, który pilnował, aby nikt obcy nie dostał się do środka. I aby nikt ośrodka nie opuścił. Jak szczelne były to zasieki, przekonałam się podczas pandemii. Chciałam z bliska zobaczyć Steinhof, lecz dawne „wzgórze głupców” zamknęło się na głucho. Na nic się zdały prośby, wymachiwanie pieczątką lekarską, nie przekonała maska, wydruki testów na COVID i dowody szczepień. Polowałam na różnych dozorców. Myślałam, że któryś pozwoli mi wejść na teren zajęty częściowo przez Klinikę Penzing. Na próżno. Wartownicy byli nieugięci. Pewnie trafiłam na stróżów z powołania. Może to kolejne pokolenie dozorców sprzed wieku?

W 1901 roku Otto Wagner dostał zlecenie: miał zaprojektować miasto na wzgórzu niedaleko Wiednia, tuż przy wiosce Penzing. Ucieszył się. Właśnie świętował okrągły geburtstag. Dokładnie sześćdziesiąt lat wcześniej urodził się w tymże małym Penzingu. Przed dwudziestu laty o rzut kamieniem wystawił sobie willę. Wiedeń był nią zachwycony. Zresztą nie tylko Wiedeń. Projekt wygrał kilka konkursów architektonicznych. Berlin pisał, że dom Wagnera to kwintesencja czystej sztuki, że budynek jest jedyny w swoim rodzaju i na całym świecie nie ma drugiego takiego. Z daleka wyglądał jak zgubiona w lesie perła. Z bliska była to najprawdziwsza villa romana, do której doklejono oranżerie z witrażami Tiffany’ego. Od kiedy Wagner zbudował sobie rezydencję, Lasek Wiedeński stał się ulubionym miejscem wypadowym mieszczuchów. Ciekawscy krążyli koło ażurowego płotu i przyglądali się cacku. Z ulicy biały dom wydawał się większy, wydłużony stojącymi od frontu kolumnami. Wnętrza białego domu oglądali tylko wybrańcy. Było ich całkiem sporo. Na balach, przyjęciach i bankietach bawiła się wiedeńska bohema. Któż tam nie bywał! Adolf Loos, Gustav Mahler, Alma Mahler-Werfel, Gustav Klimt, Josef Hoffmann i barwna gromada mężów, żon, muz, kochanków i kochanek.

Tak więc Wagner otrzymał to wyjątkowe zlecenie. Poniżej swojego domu, na południowym zboczu góry, miał zaprojektować miasto. Jego miasto. Miasto Ottona Wagnera. Jaki to szczęśliwy zbieg okoliczności! Że to „miasto głupców”? Nie szkodzi. Postanowił wymyślić osadę doskonałą, raj dla odmieńców. Dobrze rozumiał postrzeleńców. A może i ja jestem pomylony? –  pytał sam siebie.

Wiedeń wspaniałomyślnie przeznaczył dla „głupców” aż pięćdziesiąt hektarów ziemi, olbrzymią parcelę z widokiem na katedrę Świętego Szczepana i wstęgę Dunaju. Piękniej być nie mogło. Z rękami w kieszeniach spacerował Wagner po swoim leśnym ogrodzie. Właśnie wybuchły dzikie tulipany, ich płatki rozkładały się wachlarzowato, odsłaniając sztywne pręciki i złocone na szczytach słupki. Zerwał kilka kwiatów i wrócił do domu. Tego dnia rysował tulipany, pojedyncze i bukiety, jeszcze w pąkach i przekwitłe, dzikie i szlachetne odmiany, które niegdyś doprowadzały do ruiny niderlandzkich kupców.

– Moje miasto będzie jak kwiat – szeptał i szkicował dalej. – Fasady budynków zleją się ze sobą. Wiedeń zobaczy na zboczu góry tulipan! – klasnął w dłonie i zadzwonił po Huberta.

– Czego pan sobie życzy? – spytał ochmistrz.

– Tulipanów, narwij mi tulipanów. Byle szybko.

– Zaraz każę przynieść ogrodnikowi naręcze kwiatów.

– Sam idź, i to biegiem! Potrzebuję ich teraz, zaraz, nie za godzinę. No już, ruszaj się.

– Tylko zmienię rękawiczki – odparł Hubert z właściwą sobie flegmą.

– Nie masz kopać grządek, tylko zerwać mi badyle. Co za człowiek – mruczał Wagner, chodząc nerwowo po pokoju. Zatrzymał się przy stole kreślarskim, przypiął do pulpitu dużą płachtę papieru i rozwodnioną akwarelą namalował tulipan. Po czym wziął do ręki ołówek i zaczął po nim bazgrać. Pręciki zmieniał w aleje, znamię słupka w kościół z pękatą kopułą, u podstawy kwiatu umieścił rozłożysty budynek administracji, poniżej okrągły zegar na wysmukłym jak łodyga postumencie. Jak w transie kreślił szpitale, pensjonaty dla chorych, pralnie, kuchnie i świetlice. Z minuty na minutę budynków przybywało, mnożyły się na płatkach niczym krople porannej rosy. Potem zamazywał fasady białą farbą. Odchodził, mrużył oczy i sprawdzał, czy się zlewają ze sobą, czy z daleka udają kwiat. Udawały. Wagner miał, czego szukał. „Miasto głupców” przypominało dziki tulipan.

Teraz musiał zmieścić na planie to wszystko, o co go prosili lekarze, buchalterzy i urbaniści. W sumie sześćdziesiąt budynków, wśród nich szpitale, pensjonaty dla chorych i prosektorium, kaplicę cmentarną, teatr i kasyno, dom zdrojowy z krytym basenem, wytworne sanatorium dla bogatych szaleńców i niewygodnych, ale majętnych ciotek, wujków i kuzynów stryjecznych. Kuchnię, stołówkę i rzeźnię z wędzarnią, pralnię, portiernię i straż ogniową, domy dla dyrektorów i komendantów, kilka ogrodów, szklarnie i oranżerie, a także więzienie dla podejrzanych pacjentów i pacjentek. Miasto miało być pomniejszonym światem. Azylem dla dwóch tysięcy obłąkanych.

Otto Wagner był genialnym architektem, obmyślił każdy szczegół. W olbrzymie okna pensjonatów wmontował porządne kraty, które udawały secesyjne parawany. Balkony zawiesił od południa: z widokiem na miasto i katedrę Świętego Szczepana. Metalowe barierki (w kolorze zieleni wagnerowskiej, co oczywiste) wymyślił w kształcie żonkili. Ich liście wydłużały się i wplatały w ciasne siatki przypominające zasieki dla uciekających kotów. Miasto miało być dożywotnim więzieniem. Kiedy nastał Hitler, kazał skracać dożywocie i uwięzionych w mieście-tulipanie zabijać.

Zaczęło się to, zanim jeszcze Hitler doszedł do władzy. W 1922 roku dwaj uczeni przedstawili manifest Legalizacja likwidacji istot niewartych życia – jej zakres i forma. Fryburski psychiatra Alfred Hoche i lipski wykładowca prawa karnego Karl Binding przekonywali, że osobami niewartymi życia są „ludzie słabowici i wątli, czyli kaleki, idioci, półgłówki, chorzy dziedzicznie, wariaci i chorzy na umyśle”. Niemiecka buchalteria doliczyła się w owym czasie prawie siedmiuset tysięcy „istot niewartych życia”. Afisze zawiadamiały, że na każdego „wątłego” państwo codziennie wydaje od czterech do sześciu reichsmarek. Że to rozrzutność, marnotrawstwo, wyrzucanie pieniędzy w błoto i na dłuższą metę utrzymywanie darmozjadów jest kosztowne i niebezpieczne, a nawet grozi bankructwem Niemiec! „Słabym” zalecano (tak jak się zaleca ruch na świeżym powietrzu i zdrowe odżywianie) przymusową „eutanazję”, którą nazywano „humanitarną śmiercią” (Hummaner Tod) lub „łagodnym wybawieniem” (Sanfte Erlösung).

W roku 1938, niedługo po Anschlussie, Wagnerowskie miasto-tulipan zmieniło się w miasto śmierci. Nagle okazało się, że i tam mieszkają „istoty niewarte życia”. Były ich tysiące. Miasto szybko zaczęło się wyludniać. Przez główną bramę, tę ozdobioną wieńcami laurowymi, wjeżdżały puste, szare autobusy z zamalowanymi farbą szybami. Po kilku godzinach te same, ale już przepełnione autobusy opuszczały wzgórze. Wywoziły płaczących i błagających o uwolnienie pasażerów. Chorzy wiedzieli, dokąd jadą. Wcześniej każdy rozbierał się do połowy, odwracał plecami do pielęgniarki, która czarnym flamastrem wypisała mu na skórze imię i nazwisko, datę urodzenia, nazwę szpitala i diagnozę. Rejestracja w austriackich komorach gazowych musiała przebiegać sprawnie, a „księgi umarłych” (Totenbücher) zawierać przydatne informacje na wypadek, gdyby rodziny dopytywały się o bliskich.

W pawilonach 15 i 17 więziono młodsze i starsze dzieci. Przewiezione z sierocińców i poprawczaków, ze szpitali psychiatrycznych i prywatnych domów mogły mieć w mieście-tulipanie wygodne miejsce do życia. Paradoksalnie okazało się ono miejscem śmierci. Steinhof nie słyszał śmiechu biegających po ogrodach malców, nie widział bujających się huśtawek ani kręcących się karuzeli. Widział głodne, przemarznięte, zamknięte w metalowych klatkach, niczym zwierzęta futerkowe, dzieci. „Wszędzie, nie tylko na oddziale niemowlęcym, dzieci leżą w łóżkach. Doktor Gross chodzi od jednego do drugiego, wskazując na prawo i lewo, jakby demonstrował przedmioty w muzeum. Anna Katschenka rejestruje tylko ułamek z tego, co on mówi. Idiotyzm, morbus Little… Epileptyków trzymamy, jak siostra widzi, w klatkach!”, opowiadał w swojej książce pod tytułem Wybrańcy Steve Sem-Sandberg.

Marta Arhold miała piętnaście lat, gdy trafiła do miasta-tulipana. Przyłapana z fałszywym biletem na pociąg i podejrzanymi siedmioma reichsmarkami w kieszeni, wylądowała w poprawczaku. Stąd oddelegowano ją do Spiegelgrundu, jak nazywano dzielnicę miasta-tulipana przeznaczoną dla dzieci. Test na inteligencję, według Bineta-Simona, dziewczynka zdała śpiewająco. Odpowiedziała na pytania: czym jest skąpstwo? Jesteś o wszystko zazdrosny i masz żal do ludzi. Sprawiedliwość? Jesteś niesprawiedliwy, jeśli wszystkich oceniasz jednakowo, bo tak wypada. Litość? Kiedy ktoś komuś współczuje. Zazdrość? Nie chcesz się dzielić, a potem płaczesz. Czy należy mówić ludziom, że źle postępują? Najpierw trzeba się zastanowić. Potem powiedzieć, że tylko dobro jest dobre, a zło jest złe. W karcie choroby zapisano, że Marta biegle czyta i starannie pisze. W poleceniu na szybką opowiastkę napisała: Żaden człowiek nie może się podzielić na osiemnaście części. Ten, kto umarł, jest wolny. To wystarczy, choć jest trudne.

W mieście-tulipanie Marta wbiła sobie w brzuch grubą igłę i przewieziono ją do szpitala. Może miała nadzieję na ucieczkę i ocalenie? Szpital nie był tak zakratowany jak pawilon 17, w którym ją zamknięto. W karcie Marty zapisano, że podczas operacji usuwania igły przebudziła się, płakała i krzyczała. A kiedy doszła do siebie, stała się opryskliwa, więc ukarano ją karcerem. We wrześniu 1944 roku uznano ją za „bezużyteczną” (Unbrauchtbar) i zamordowano. Jako przyczynę śmierci podano zatrucie luminalem.

Ze zdjęcia patrzy na mnie szczupła dziewczynka o regularnych rysach twarzy i dużych oczach, ciekawych świata. Ta sama, dla której najpiękniejszym dniem w życiu była konfirmacja. Przystąpiła do niej w białej sukience, nowiutkich podkolanówkach i butach. W nocy przed ceremonią nie zmrużyła oka, taka była przejęta. Marta podzieliła los siedmiuset siedemdziesięciorga dwojga dzieci zabitych w mieście-tulipanie.

Na projekcie Ottona Wagnera prosektorium znalazło się w naturalnej niecce, wśród wysokich sosen. Architekt chciał, żeby ten obszerny budynek z czerwonej cegły skrył się w cieniu drzew. Drzwi wejściowe osłaniał secesyjny daszek, a w oknach wstawiono kraty, chociaż nikt nie próbował stamtąd uciekać. Kiedy „wzgórze głupców” zmieniło się w miasto śmierci, piwnica prosektorium posłużyła jako „spiżarnia”. W specjalnie w tym celu skleconych, przymocowanych do ścian i sufitów regałach, przechowywano słoje. Każdy słój miał nalepkę, jak weki z konfiturą domowej roboty. Na każdej nalepce wypisano numer ewidencyjny, imię i nazwisko dziecka, datę urodzin i śmierci oraz diagnozę, na przykład mongolizm albo dziedziczny kretynizm znacznego stopnia. W zalewie z formaliny pływały „preparaty anatomiczne”, czyli mózgi, rdzenie kręgowe, małe twarzyczki albo kości szczęk. Ustawione w równych rzędach słoje czekały w „spiżarni” aż od 2002 roku. Lekarze o naukowych ambicjach, między innymi doktor Heinrich Gross, ten sam, który chwalił się, że więzi dzieci w klatkach, wykorzystywali „okazy” w swoich publikacjach. Za wkład w rozwój psychiatrii, kierowanie wiedeńskim Instytutem Ludwiga Boltzmanna i wybitne osiągnięcia jako biegły sądowy doktor Gross został odznaczony austriackim Krzyżem Honorowym I klasy.

Cieszyłam się, że niepogoda wygoniła z miasta-tulipana sportowców, że nie spotkałam tam ani jednej zbrojnej w kije piechurki i ani jednego biegacza. Chociaż był dzień, w pawilonie dziecięcym, tym przeznaczonym dla maluchów do trzeciego roku życia, paliło się światło. A przed siedemnastką pasł się jelonek. Pewnie przelazł przez tę samą dziurę w płocie co i ja. Porywisty wiatr niszczył wyblakłe pasiaki zasłon. Szmaciane żaluzje, uczepione tarasowych krat, wybrzuszały się i strzępiły. W omszałym basenie kąpały się zezłomowane bramy i furtki. Dzieci się tam nie pluskały. Głodne karmiono skopolaminą i weronalem. Osłabione „wzmacniano” luminalem. Luminal to sztandarowy produkt niemieckiego koncernu farmaceutycznego Bayer; lek przeciwpadaczkowy, uspokajający i nasenny. Skuteczny, ale śmiertelnie niebezpieczny, jeśli podaje się go długo, szczególnie wycieńczonym pacjentom. A takie były dzieci z miasta-tulipana. Lekarze testowali na nich szczepionki przeciwko gruźlicy, zakażali błonicą, trądem i malarią, łamali kości, żeby sprawdzić, jak przebiega gojenie. Jeśli dzieci kiedykolwiek zażywały kąpieli, to w lodowatej wodzie. Poddawano je bowiem testom na wytrzymałość, sprawdzano, jak długo przeżyje marynarz w zimnym morzu, jeśli wypadnie za burtę.

Wyczytałam, że w mieście-tulipanie znajduje się pomnik, poświęcony zabitym dzieciom. Oznaczyłam go w telefonie pineską i powoli szłam w stronę czerwonego punktu. Na miejscu, przed nieczynnym i wciąż wspaniałym teatrem, znalazłam podświetlony klomb obsadzony różami okrywowymi. Czyżbym coś pomyliła, błędnie wpisałam nazwę? Długo kręciłam się w koło, zanim zobaczyłam wąską, podłużną tablicę z inskrypcją. Mimo że bardzo się starałam, nie mogłam odczytać napisu. Żłobione litery zlały się z szarym kamieniem. Jak niewidoma wślepiałam się palcami. W końcu udało mi się rozszyfrować informację: „Pomnik ofiar Spiegelgrund upamiętnia dzieci i młodzież zamordowaną w ośrodku eutanazji nazistowskiej Am Spiegelgrund w latach 1940–1945. Każda lampka oznacza jedno zgaszone życie. Ścisły porządek odzwierciedla sytuację dzieci. Pojmanych i pozbawionych wszelkiej wolności”.

I to już wszystko? Ile osób odszyfruje wyryty brajlem napis? Kto się domyśli, że Spiegelgrund to część Steinhofu albo jak kto woli miasta-tulipana? Znów się przyjrzałam rabatce kwiatowej. Trzeba przyznać, że ogrodnik miał wyczucie. Czerwone róże, łagodnie podświetlone lampionami, pięknie kontrastują z białą fasadą secesyjnego teatru.

Miasto-tulipan zmienia się dziś w luksusowe osiedle Otto Wagner Areal. Dawną pralnię już przerobiono w nowoczesne apartamenty z widokiem na prosektorium. Pawilon 18 zmienia się w atelier artystyczne i dom pracy twórczej. W „problematycznych pawilonach 15 i 17” – jak się o nich oficjalnie pisze, znajdą się może najdroższe mieszkania, z prywatnymi ogrodami, basenem i piękną panoramą Wiednia za oknami.

AGNIESZKA KANIA

Maciej Łubieński „Ojciec”

W podstawówce miałem napisać wypracowanie o Giaurze Byrona. Nie widziałem jak się do tego zabrać. I wtedy ojciec powiedział: „Zacznij tak: Nie chcę Giaura oskarżać, nie wiem, jak go bronić, potrafię mu tylko współczuć”.

W tym zdaniu jest cały ojciec. Niechętny sądzeniu, niechętny wyrokowaniu. Człowiek pytań raczej niż odpowiedzi, człowiek, który obnosił się ze swoimi wątpliwościami, a nie wiedzą. Poszukiwacz wyjątków od reguł. Człowiek nie ze świata „tak – tak, nie – nie”, tylko ze świata – „to zależy”.

Postawa taka pozwala na łagodną ironię i czułość wobec świata. Utrudnia jednak zaangażowanie. Był ojciec człowiekiem towarzyskim, ale osobnym. Bez odruchu stadnego, bez plemiennych uwikłań. Nie chciał płynąć w ławicy, co kosztowało go w latach 90. sporo przykrości. Dystans i ironia uchroniły go przed frustracją.

Nie dziwne, że człowiek ze świata „to zależy” nie miał praktycznej wyobraźni i technicznej sprawności. Nie sądzę, żeby kiedykolwiek wbił gwóźdź. Owszem, wbijał pewnie w Tatrach haki i spity. Ale w domu nie widziałem go nigdy z młotkiem, ze śrubokrętem. Opanował smsy, założył maila, ale by go otworzyć, potrzebował zawsze asystenta. Niedawno dopytywał się, co to jest algorytm. Bawiły go fantazje sztucznej inteligencji.

Myślę, że bawiłoby go to, co na jego temat mają do powiedzenia chatboty. ChatGPT 3 napisał, że ojciec umarł w wieku 58 lat i że był specjalistą w swojej dziedzinie. ChatGPT 4 wiedział już, że był ważny dla literatury, ale czemu podkreślał, wrażliwość ojca na piękno natury? Może pomylił go z moim bratem.

Jeśli chodzi o styl, był ojciec przedstawicielem anarchicznego eklektyzmu. Toczył zwycięskie wojny ze światem garnituru i krawatu. Znany był z odważnych i pionierskich zestawień. Koledzy z nart mogli podziwiać kalesony zawinięte wokół szyi, zamiast szalika albo czapki nakładane jedna na drugą. Dla mnie i dla brata nie był to powód do dumy. Czerwieniliśmy się od wstydu i od mrozu. Ale ojciec całkowicie pozbawiony był poczucia obciachu. Potrafił po goleniu zdezynfekować policzki damskimi perfumami. Na starość zaczął eksperymentować z zarostem. Przymierzał wariant z brodą. Myślę, że w Atenach mieszkałby w beczce.

Był skrzyżowaniem ascety z hedonistą. Zadawalał się kartoflem i twarogiem, ale życie chyba kochał bardziej od tych, co zajadają się ostrygami. Ostryg zresztą by nie tknął. Tak jak grzybów, krewetek i innych frykasów. Może nie tyle z ascezy, ile z obawy o zatrucie. Cieszył go widok liści na drzewach za oknem. Tęsknił za czasami, kiedy mógł podbiec do autobusu.

Był niesamowicie odporny. Jego czaszka mogłaby być ozdobą kolekcji z pól bitewnych średniowiecza – liczne upadki odcisnęły się w formie wgnieceń, rys, odkształceń. W mojej pamięci pozostanie pewien wieczór osiem lat temu, kiedy godzinę po rozbiciu głowy i utracie przytomności dowcipkował na SOR-ze. Pomyślałem wtedy, ze zgrozą, że nas wszystkich pochowa. Że jest nieśmiertelny.

W ostatnich czterech miesiącach, kiedy w zasadzie z dnia na dzień gasł, napisał tomik wierszy. Właściwie to można chyba o tym powiedzieć tak, że to życie uciekało w te wiersze i tam gdzieś w nich wciąż pulsuje.

Z wypracowania o Giaurze dostałem czwórkę. No cóż. Wiadomo, że bardziej opłaca się mieć wyraziste opinie. Po latach zrozumiałem, że zdanie: „Nie chcę Giaura oskarżać, nie wiem, jak go bronić, potrafię mu tylko współczuć”, to wariacja na temat pierwszego zdania z mowy pogrzebowej Marka Antoniusza w Juliuszu Cezarze Szekspira. Mówi on – „przychodzę chować Cezara, nie chwalić”.

Ojciec zmarł w Idy Marcowe.

MACIEJ ŁUBIEŃSKI

Uzdrawiający paradoks życia

 

Więc Bóg jest Boga nie ma proszę następne pytanie

czy więcej wolno jeśli nie istnieje

jeden problem mniej złudzeń czy pretensji mniej

nigdy nikt Go nie widział ani też nie słyszał

przeszło dwa tysiąclecia chrześcijańskiej wiary

jedno jest pewne rzadko się uśmiecha

tylko po co wypuszcza na nas tyle zła

ale czasem przynajmniej miejmy tę nadzieję

pokazuje niebieski gest Kozakiewicza

faryzeuszom świętoszkom tartuffom

takim co się próbują zbytnio poufalić

modlić się politycznie do cesarskiej władzy

złotego cielca czy innych bałwanów

stworzył jednak dla ludzi Jana Sebastiana

Leonardo Wiliama i Jana-Baptystę

Amadeusza Michała Anioła

oraz Fiodora Adama i Lwa

Dantego Alighieri co wrócił z zaświatów

plus jeszcze setki równych wyżej wymienionym

wśród nich naszego półkrwi Fryderyka

dla mnie to są dowody że Pan Bóg istnieje

mecenas sztuki sam Wielki Artysta

uwierzmy że wymyśli coś na tamtym świecie

w najgorszym razie wieczny odpoczynek

TOMASZ ŁUBIEŃSKI

(Więc Bóg jest Boga nie ma z tomu Ulica Mazowiecka)

 

Niezbyt dawno jechałem taksówką i w pewnej chwili kierowca zapytał mnie: „Proszę księdza, jakie jest najważniejsze słowo ludzkiego języka?”. Trochę pytaniem zaskoczony, odpowiedziałem jednak bez wahania: „miłość”. Kierowca natychmiast uśmiechnął się, i to z widoczną radością. Proszę sobie wyobrazić, dodał, że większość osób, które o to pytałem, odpowiadała podobnie jak ksiądz. To zachwycające, stwierdził, doprawdy zachwycające. Tomasz Łubieński miał wyraźnie zbieżne zapatrywania. Przeżył bowiem w swoim życiu jedną z najmocniejszych prawd, tę mianowicie, że w miłości zawierają się wszystkie barwy istnienia, od wysoce ekstatycznych uniesień, aż po cierpienie i śmierć. Ale wiedział też, że nawet najbardziej zakochane oczy kryją w sobie coś jeszcze poza miłością, jakieś powiedziałbym cienie grzechu pierworodnego. Pojawiają się one w chwilach, kiedy nie potrafimy bezinteresownie otworzyć się na kogoś drugiego, bez pomijania ważności własnej osoby.

Niemniej jednak warto czynić wszystko co osiągalne, żeby nie ulegać takiej pokusie. Tomasz na pewno tego nie czynił, ponieważ zbytnio cenił autentyzm w ludzkim postępowaniu i samo poszukiwanie prawdy, zgodnie z poetycką intuicją Miłosza: „Kiedy księżyc i spacerują kobiety w kwiaciastych sukniach / Zdumiewają mnie ich oczy, rzęsy i całe urządzenie świata. / Wydaje mi się, że z tak wielkiej wzajemnej skłonności / Mogłaby wreszcie wyniknąć prawda ostateczna”. Pamiętając o tej „dialektyce miłości” i uświadamiając sobie panoramę egzystencjalną przez lata budowaną i doznawaną przez Tomasza, od razu spostrzegłem, że jej filarem był proces rozciągający się pomiędzy aktywnością a udręką.

Jak ten stan należy pojmować? Przywołajmy najpierw samego Jezusa. Przez kilka lat był niebywale aktywny: wygłaszał wiele mów, toczył batalie z faryzeuszami, leczył chorych na ciele i na duchu, wciąż w nasłuchiwaniu, otoczony wielkimi tłumami, w stałej wędrówce duszpasterskiej. Lecz nagle wszystko się zmieniło. Oto w Ogrodzie Getsemani padł na ziemię i modlił się, wbrew żydowskiemu zwyczajowi nakazującemu, żeby oddawać chwałę Bogu stojąc. Niemniej jednak Jezus w uniżeniu wołał o oddalenie kielicha-losu, który został Mu przydzielony, aż do wystąpienia krwawego potu. Zaraz potem został wydany tym, którzy nie znosili Jego i Jego słów. Od tej chwili nie podejmował już żadnej inicjatywy, jakby zastygł w bezradności. Dlaczego? Bo najgłębszy sekret własnego życia, tak zwany sekret mesjański, związał z misją, jaką przyjął, godząc się na to, co czynili Mu inni. Przyjął tedy aresztowanie, wyszydzenie, straszliwe ubiczowanie, by w rezultacie skonać w hańbie krzyża.

Dopóki więc nie zrozumiemy, że wszechmoc Boga jest wszechmocą rezygnacji z siebie, dopóki we własnej codzienności nie poznamy, że potrzeba o wiele większej miłości, aby się usunąć w cień, niż aby narzucać siebie – nie przybliżymy się ani na krok do tajemnicy Jezusowej Kalwarii. Jako że Krzyż to znak miłości do końca, odkrywający prawdziwą naturę Bożej Wszechmocy, która jest jedynie wszechpotęgą miłości. Baranek prowadzony na rzeź, wołał prorok Jeremiasz, wiedzie ku tajemnicy Boga oplutego i znieważonego, dźwigającego nasze ziemskie słabości, pychę i częsty bunt, dzięki czemu życie nabiera najgłębszego sensu, a drzewo krzyża staje się drzewem ocalenia.

Toteż my również – każdy w odmienny sposób – musimy przejść od aktywności do „pasji”, od sprawowania kontroli nad sobą, do bycia zależnym, po prostu: od życia do umierania. I chociaż ten zwrot wydaje się bolesny i prawie niewykonalny, w nim kryje się prawdziwe owocowanie. Tomasz takiego zwrotu doświadczył i przyjął go. Lata jego działania były na ogół czasami sukcesów i najróżniejszych dokonań. Wspomnę o przygodzie z końca lat 70. ubiegłego wieku, kiedy współtworzył z kolegami „Res Publikę”, pismo, które ówcześnie stanowiło miernik intelektualnej jakości.

A przedtem? Nieśmiały debiut poetycki w paryskiej „Kulturze”, pierwsze sztuki dramatyczne, wystawiane tu i tam na teatralnych scenach, zbiory opowiadań, powieści, słuchowisk radiowych, publicystyki literackiej i esejów przenikniętych polską historią i dręczącą, wręcz dramatyczną kwestią: jak powinniśmy się byli wybijać na niepodległość? Syn Tomasza Łubieńskiego Stanisław zwrócił moją uwagę na to, że jego tata miał ginący dar mówienia rzeczy niepopularnych i trudnych, wynikających ze szczerego namysłu. Starał się niczego nie kopiować, unikał taniego kunktatorstwa, żywił szczery szacunek dla rozmówców.

A jakże, kochał Polskę, w stylu wielkich romantyków, kochał jej dzieje, język, a więc to, co stanowi rdzeń polskiej tożsamości, choć bez przerwy wychylał się ku światu, jako obywatel tego świata. Trzeba nazwać go patriotą wszelkiego rodzaju gór, wzniesień, falistych krajobrazów i oczywiście ludzi gór. Do tego jeszcze kierowanie „Nowymi Książkami”, niemal adoracyjne uwielbienie teatru, muzyki, także światowej literatury, zwłaszcza tej spod znaku Dantego. Nie mogę tu pominąć również nart, tenisa, piłki nożnej. Pamiętam, jak co jakiś czas dzwonił do mnie z prośbą o podanie siglum biblijnego, potrzebnego bodaj do książki o Molierze. Wtedy zapędzaliśmy się w twarde rozmowy o Kościele, starając się przy tym nie przekraczać etosu szlachetnej ironii, przekory czy różnicy zdań. I na sam kres bycia na tej ziemi: autobiografia oraz zbiór poezji Ulica Mazowiecka. W taki oto sposób zamknął się jego życiowy cykl: od poezji do poezji, którą pojmował jako przeniknięty żywiołem piękna i dobra sposób bycia.

Z tego co napisałem, jasno wynika, że urok i wielkość czyjegoś życia poznajemy po tym: w ilu ludziach my mieszkamy i ilu ludzi mieszka w nas. Czyli potrzebujemy zakorzenienia w dobrych człowieczych czynach i dziełach. Toteż przez dom Tomasza przewijało się mnóstwo osób, panował, jak to określiła Anna Piwkowska, ciągły ruch niczym na Marszałkowskiej, a w tle zawsze muzyka z radia Chopin. Lecz nadszedł ostatni etap i trzeba było zapytać: co sięga dalej niż sukces i produktywność? Dalej sięga owocowanie, a przychodzi ono z boleścią na podobieństwo ziemi, która tylko wtedy wydaje plony, kiedy zaora ją pług. Taki właśnie pług choroby przeniknął ciało Tomasza, powodując utratę sprawność w rękach i nogach. Nie mógł chodzić ani pisać, co oznaczało ograniczenie komunikacji ze światem do pojedynczych słów, równoważników zdań. Niestety, nie były to ćwiczenia poetyckie ani nawet próba doskonalenia formy wypowiedzi, raczej codzienna walka o każdy łyk powietrza, strzęp rozmowy, błysk muzycznego pasażu czy gest bliskości. Niełatwo przyjąć, że taka droga wiedzie ku wiecznej radości. Pomimo to my, chrześcijanie, umieszczamy w swoich wnętrzach i umysłach owo niebywałe wydarzenie: Pasja jest Bożym sposobem w jaki zechciał On zbawić własne stworzenia. Mógł zapewne postąpić inaczej, ale nie zrobił tego, wybrał zbawcze ogołocenie, kenozę. Być może również ze względu na nas, żebyśmy mieli siłę na podjęcie własnego szlaku od aktywności do niemocy, od zastanawiania się, ile jeszcze możemy osiągnąć, do uczynienia swego życia darem dla innych.

Bez wiary w odkupieńczą moc Krzyża niniejsze rozważania mogą brzmieć dosyć sarkastycznie. Lecz przyjmując Jezusa, którego miłość doprowadziła do zmartwychwstania, zmieniamy ten sarkazm i sprzeczność w najbardziej uzdrawiający paradoks życia, który w osobie Chrystusa kładzie fundament naszego życia w niebie, wraz z całym kosmosem, wszak po śmierci nie jesteśmy wyłącznie zwłokami. Nie zostaniemy wchłonięci w jakiś kosmiczny wir ani unicestwieni, lecz przeniesieni na stronę zbawienia. Świat będzie taki, jaki wyszedł z ręki Stwórcy, przejrzysty i absolutnie doskonały. Czułość, intymność, nasze poszukiwania, błądzenia i radości, – dosłownie wszystko, co nie wypływało z egoizmu, będzie zachowane na zawsze. Przez „moment śmierci”, podkreślam raz jeszcze, będzie przeprowadzone całe nasze człowieczeństwo, gdyż Bóg miłuje ludzkie ciało, pełne mozołu, bezustannej tęsknoty pielgrzymowania, które pozostawiło wiele śladów w świecie, i dlatego świat stał się naszym światem; ciało, które syciło się obfitością wrażeń, raniło się chropowatością ziemi i pokrywało bliznami, a które mimo to w pogoni za czułością zwracało się ciągle ku Niemu.

Naturalnie, w tej sprawie jesteśmy skazani na korzystanie z obrazowania metaforycznego, szerzej poetyckiego oraz na moc nadziei. Nie dość tedy powtarzać, że pewność wiary nie wyklucza niepewności, w jakiej jesteśmy pogrążeni, co do natury samego życia po śmierci. Zawierzyliśmy Bogu i ufamy, że On otwiera przed nami niewyobrażalne perspektywy. W takim razie pamięć o zmarłych wcale nie oznacza potrzeby nieustannego opowiadania przyjaciołom o ich życiu, umieszczania zdjęć na biurku czy nawet ustawicznego o nich myślenia. Jest natomiast duchową zachętą, żeby włączać zmarłych w przyszłą pracę zbawienia, pozwalać, żeby rozpraszali w nas narastające ciemności i prowadzili bliżej do światła. Godząc się na odejście Tomasza Łubieńskiego musimy wiedzieć, że wcale żeśmy go ostatecznie nie stracili, lecz stał się on bliższy naszym sercom niż to było dotychczas. Rzeczywistości wszakże zaznać możemy tylko poprzez ducha, napisał w Godzinie owoców Béla Hamvas, co oznacza, że kurtyna życia wcale się nie zapadła, tylko odsłoniła swą boską głębię.

Warszawa, 25 marca 2024

ks. JAN SOCHOŃ

Galeria jednej fotografii (42)

Kim był człowiek, któremu postawiono pomnik w Perugii, nie wiem. Z pewnością kimś ważnym; na jednej ręce nosił sygnet, drugą wskazywał kierunek lub błogosławił. Tyle, w czerwcowe południe 1987, zdążył przekazać mi pomnik i jego cień.

1 marca 2023

ELŻBIETA LEMPP

Chałupa z Warnowa – cz. 1

Choć zamieszkaliśmy „w głuszy”, to nie ukrywaliśmy się tu przed całym światem – niczym sienkiewiczowscy Kiemlicze w chacie smolarza. Do oberży przyjeżdżało coraz więcej osób i to nie tylko po to, by zjeść, ale także, by z nami porozmawiać. Wiele spotkań zakończyło się wieloletnią znajomością, niekiedy przyjaźnią (o kilku z nich z pewnością napiszę). Przeprowadzka na odległe Mazury (dla nas, z zachodu Polski), nie oznaczała też zerwania starych znajomości i przyjaźni, więc regularnie odwiedzali nas tu przyjaciele z „poprzedniego okresu życia” we Wrocławiu czy Berlina – bo bez dwóch zdań tu zaczęliśmy zupełnie nowy, całkowicie odmienny (niż w mieście) etap życia.

Jeszcze zanim powstała Oberża corocznie spędzał u nas wakacje nasz przyjaciel Tomek Jabłoński z Wrocławia (śp. już niestety), z rodziną: żoną Misią oraz trzema małymi córkami. Bardzo miło spędzaliśmy tu wspólnie wiele tygodni w roku, ale też często robiliśmy wycieczki, razem poznawaliśmy bliższe i dalsze okolice. Pewnego dnia nie mogliśmy jechać z nimi, więc Jabłońscy pojechali sami, a po powrocie podekscytowany Tomek powiedział: „Musicie koniecznie pojechać do Warnowa. To przy drodze na Wierzbę. Tam jest piękna, stara i opuszczona chałupa, duża i ładniejsza od waszej! Coś dla was!”.

Jego entuzjazm jednak nam się wówczas nie udzielił. Bo przecież byliśmy już „dumnymi właścicielami” dwóch ładnych budynków (murowanego domku i Oberży), a trzeci właśnie remontowaliśmy, więc do szczęścia niczego więcej nie potrzebowaliśmy – taka mniej więcej była nasza odpowiedź. Co nie znaczy, że zlekceważyliśmy jego informację – tym bardziej że nie znaliśmy Warnowa, maleńkiej osady leśnej położonej między Wejsunami i Popielnem, nad brzegiem Jeziora Warnowskiego. Po jakimś czasie pojechaliśmy tam. Byliśmy ciekawi, co Tomek ciekawego „odkrył”.

Pojechaliśmy, zobaczyliśmy i … przyznaliśmy rację. Na placu, na środku osady leśnej (kilka domów, niewielki i brzydki blok mieszkalny dla pracowników pegeeru lub leśnych oraz mały cmentarzyk rodzinny), w cieniu potężnego dębu, zobaczyliśmy dużą, drewnianą mazurską chałupę, ze szczytami zdobionymi ładnymi „kolumnami” oraz „sterczynami” na dachu. Była zupełnie inna niż te, które znaliśmy, wyjątkowa w stylu, opuszczona i zaniedbana.

Była piękna, nawet bardzo, ale nie dla nas. Przez wiele lat remontowaliśmy murowany dom, kilka miesięcy temu ukończyliśmy budowę oberży, teraz zaczęliśmy przebudowę obórki (pomieszczenia wewnątrz nie były jeszcze wykończone), więc nie mieliśmy ani sił (energii), ani funduszy na kolejną inwestycję. Tym bardziej że chałupa była dwukrotnie większa (16,3 x 8,5 m) niż oberża, znacznie starsza, co zapowiadało bardzo kosztowne i skomplikowane przedsięwzięcie. Jednak zasiane ziarenko zaczęło z czasem kiełkować…

Gdy ktoś ze znajomych lub gości oberży szukał wzorów tradycyjnego budownictwa, bo chciał też – tak jak my, wybudować „coś mazurskiego, w stylu” (tutaj byliśmy „pionierami” w przenoszeniu drewnianych chałup, więc podobnych pytań było sporo), to wysyłaliśmy ich do Warnowa. Ale pewnego dnia ktoś stamtąd do nas wrócił i oznajmił: „Chałupa owszem, bardzo ładna, ale już długo nie postoi, bo zrobiła się dziura w dachu, woda ją niszczy, i już dach się zapada…”.

To była ta przysłowiowa kropla, która przepełniła czarę, lub kamyczek wywołujący lawinę.

Postanowiliśmy działać, by chałupę uratować, bo jak już ustaliliśmy, była to jedna z niewielu tzw. mazurskich chałup podcieniowych z początku XIX, a może nawet z końca XVIII wieku! Mając już doświadczenie, wiedzieliśmy, że przy niewielkim nakładzie pracy, można było ją wówczas nie tylko zabezpieczyć in situ, ale też przywrócić jej pierwotny blask. Tak się jednak nie stało… I tu zaczyna się długa, kilkuletnia historia!

Danusia usiłowała ustalić właściciela – bo przecież to on powinien zadbać o unikatowy zabytek budownictwa mazurskiego. Potem zaczęła pisać listy do konserwatora zabytków w Olsztynie, a ja systematycznie jeździłem – by sprawdzać i dokumentować stan budynku w Warnowie oraz szukałem informacji o tego typu chałupach. A co ustaliłem?

Słów kilka o mazurskim budownictwie podcieniowym

Przez stulecia podstawowy budulec na Mazurach stanowiły surowce lokalne, a wśród nich najważniejsze było drewno, materiał ogólnodostępny, często bezpłatny. Każdy gospodarz, sam lub z pomocą sąsiadów, budował dom zgodnie z miejscową tradycją, a wielkość i wygląd domu zależały nie tylko od zasobności sakiewki i ilości posiadanej ziemi, ale też od statusu społecznego. Do końca XVIII wieku stawiano proste chałupy-stajnie, w których część mieszkalna znajdowała się obok pomieszczeń dla zwierząt lub była oddzielona tylko sienią.

Kulminacja rozwoju sztuki budowlanej i drewnianego budownictwa wiejskiego na Mazurach nastąpiła w II połowie XVII wieku wraz z pojawieniem się w krajobrazie wsi chałup o bardzo ozdobnych szczytach, z charakterystycznym płytkim podcieniem wspartym na trzech słupach oraz masywną, pionową belką szczytową – tzw. pazdurem. Ten typ budownictwa został później nazwany mazurską chałupą podcieniową (niem. masurisches Laubenhaus). Nie były to zwykłe chałupy wiejskie, jaki mógł wybudować sobie każdy gospodarz, bo wymagały większego nakładu materiału, pracy no i pieniędzy, więc należały do wyjątków. Ignacy Tłoczek – architekt i historyk architektury krajobrazu w swojej pracy z 1980 roku pisał: „W sposób niespotykany gdzie indziej rozplanowane są domy podcieniowe grupy mazurskiej. Poddasze wysunięte o 40-60 cm przed lico ściany szczytowej i wsparte na trzech słupach osłania przyzbę. Utworzony w ten sposób podcień nad oknami izby głównej i alkierza nie spełnia roli przedproża, chroniącego wejście sieni przed opadami, tak jak to bywa we wszystkich innych podcieniowych domach. Mazurska odmiana szczytowego podcienia jest więc formą niejako zredukowaną, mającą znaczenie statyczne i dekoracyjne a mniej użytkowe”.

Z reguły dekoracyjny był tylko szczyt widoczny od strony drogi, rzadkością były chaty z podcieniami w obu szczytach. Niemiecki badacz Erich Schimanski w pracy Das Bauernhaus Masurens z 1936 roku zamieścił listę zachowanych w tamtych czasach 76 mazurskich chałup podcieniowych. Po II wojnie światowej, w 1960 roku Franciszek Klonowski – wybitny etnograf oraz autorytet w zakresie drewnianego budownictwa wiejskiego na Warmii i Mazurach, wymienia już tylko 31 chałup z podcieniem szczytowym, z tego 5 z podcieniami w obu szczytach. Co ciekawe: obaj autorzy nie dotarli do chałupy w Warnowie, więc ani oni – ani ich następcy w późniejszych pracach, nie uwzględnili jej w wykazach(!).

W czasach PRL-u oraz po tzw. transformacji z krajobrazu wsi coraz szybciej znikały chałupy drewniane, także podcieniowe. Do naszych czasów zachowały się tylko trzy takie oryginalne 200-letnie mazurskie chałupy podcieniowe: jedna w Warnowie, a dwie – z Nowej Różanki i Gązwy po translokacji znajdują się w Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku. Chałupa z Nowej Różanki (koło Kętrzyna) z pocz. XIX w. ma dwa podcienia szczytowe, a słupy podcieniowe są proste, nie ma też ozdobnych pazdurów. Znacznie ładniejsza, choć mniejsza, jest chałupa z Gązwy (koło Mrągowa) z przełomu XVIII i XIX w. z bardzo dekoracyjnymi słupami podcieniowymi, ale tylko w szczycie od strony drogi. Oprócz nich była też chałupa z Woźnic koło Mrągowa, która w 1995 roku została rozebrana, przewieziona do skansenu w Węgorzewie, gdzie uległa zniszczeniu (później została tam odtworzona, więc jest to replika, a nie oryginał). W Lipowie (koło Piecek) zachowała się też niewielka XIX-wieczna chałupa ze szczątkowym podcieniem szczytowym.

Oprócz nich jest też kilka czy kilkanaście budynków z podcieniami szczytowymi, ale wznoszonych jakieś sto lat później, na początku XX wieku, gdyż podczas modernizacji i odbudowy Prus Wschodnich ze zniszczeń po I wojnie światowej w „poszukiwaniu autentyczności” i regionalizmu chętnie nawiązywano do charakterystycznych elementów budownictwa ludowego.

Spośród zachowanych do naszych czasów chałup podcieniowych pochodzących z końca XVIII lub początków XIX wieku chałupa z Warnowa wyróżnia się wielkością i ilością elementów dekoracyjnych. Koszty wybudowania tak dużego budynku, z dwoma podcieniami szczytowymi (badacze architektury ludowej są zgodni, że były jedynie ozdobą i nie miały znaczenia dla statyki budowli, a więc były swoistym kaprysem czy oznaką statusu społecznego) były znacznie wyższe niż postawienie zwykłej chałupy. Na taką budowę, z najwyższej jakości drewna – jak było w tym przypadku, w tak odludnym miejscu w puszczy, stać było państwo (wówczas króla pruskiego), jakąś rodzinę szlachecką, właściciela majątku lub wyjątkowo bogatego gospodarza (w sercu puszczy nie było warunków do rozwoju rolnictwa, więc trudno tu było zostać „gburem” – jak na Mazurach nazywano majętnego rolnika). Brak jest jednak dokładnych informacji kto i kiedy ją wybudował, kim byli pierwsi właściciele, etc.

Warnowo (Warnold, Warnold Gut)

Nazwa Warnowo (niem. Warnold) pojawia się już w 1785 roku, w „Vollständige Topographie des Königreichs Preussen”, w której zapisano: „Warnold, dobra szkatułkowe [Chatoulgut] na Jeziorem Śniardwy, 2 dymy, powiat ziemski [Landräthlicher Kreis] Szestno, okręg urzędowy Śmietki [Amtsbezirk Schnitken], parafia Mikołajki, pod patronatem króla”.

Choć osada Warnold jest wymieniana w spisie z 1785 roku, to nie ma jej na mapie von Schröttera z przełomu XVIII i XIX w. Na tej mapie pomiędzy drogą a Jeziorem Warnowskim (Warnold See), mniej więcej w obecnej lokalizacji (po późniejszej melioracji Mazur i budowie kanałów łączących mazurskie jeziora, obniżył się poziom jeziora, zmienił się jego brzeg i powstała wyspa) widnieją tylko dwie podleśniczówki, bez nazwy.

W rozległej i prawie odludnej wówczas Puszczy Piskiej, w takiej okazałej chacie w pobliżu drogi z Pisza i Wejsun, do istniejącego już wówczas promu na Jeziorze Bełdany (na mapie von Schröttera jest zaznaczony jako Fähre) i dalej do Mikołajek mogła być karczma z zajazdem, lub – co bardziej prawdopodobne, siedziba królewskiego objeżdżacza lasów (Königlicher Forstbereiter) lub królewskiego nadzorcy leśnego (Königlicher Forstaufseher) – jak wówczas nazywano (nad-)leśniczych. Potwierdzeniem tego może być informacja z 1823 roku (Neues Topographisch- Statistisch- Geographisches Wörterbuch des Preussischen Staats): „Warnold – podleśniczówka (Unterförsterei), powiat Mrągowo, okręg urzędowy Śmietki, parafia i poczta Mikołajki, 16 dusz”.

A w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego… z 1893 roku jest taka notka: „Warnold, osada rybacka i leśnictwo, powiat ządzborski, stacja, pocztowa Rudoczanny”. Od około 1874 osada jest nazywana Warnold Gut, czyli dobra (vel majątek), w którym w 1900 r. mieszkało 20 osób.

KRZYSZTOF A. WOROBIEC

Abram Isaakowicz Pastak

To była kiedyś cała sztuka: przed wyekspediowaniem ich w świat popakować drzewka, wykopane i zwiezione w jedno dogodne miejsce z kwater szkółek. Pakowało się w szopach czy specjalnie wybudowanych pakowniach, często w przyziemiu czy suterenie, bo tam było chłodno i w miarę wilgotno. Drzewka, ich korzenie, pieńki i gałęzie owijało się i owijało, tworząc mumiowate baloty z wielu warstw długiej, niemłóconej słomy, czasem grubo poprzekładanej mchem, który trzyma wilgoć, by – w długiej podróży, na przykład po dalekich guberniach rozległego imperium, a trafiali się klienci z Buchary czy Samarkandy lub Sachalinu czy Kamczatki – rośliny nie przeschły. Na koniec te kokony przypominały wielkie korzenie białej rzodkwi, często z wrzynającymi się w ich skórę konopnymi sznurkami, rozdęte z jednego końca, a zwężające się powoli w mniej lub bardziej ostry czubek, ku drugiemu końcowi. Wszystko jechało najpierw konnymi wozami, choć pakunek z reguły zmieniał się w kolejowy fracht.

Przeglądając dawne druki ogrodniczych cenników, katalogów i prejs-kurantów przepatrywałem nie tylko drzewa, krzewy, kwiaty i cebulki, narzędzia czy pęki rafii do obwiązywania miejsc szczepień i okulizacji, w każdym razie nie tylko samą ofertę, a raczej patrzyłem na sylwetki ludzi, których dla drukowanych tam reklamowych ilustracji pochwycił był fotograf – to na dziedzińcu firmy, to w polu, przy inspektach lub w szklarni czy przy kolejowej rampie. Wszyscy od dawna nie żyją, z reguły nic o nich nie wiem – to postaci „bez właściwości”, choć widzę ubrania, nakrycia głowy, narzędzia w rękach i tak się im przypatrując, dołączam do tej ciżby ogrodników i „bandosów”, faktorów i fornali.

Więc wozy z balotami drzew; baloty układano wysoko, „na waleta” – wozak siedział na szczycie, z ukosa, jak przy zwózce siana. Zdjęcia zdejmowali umówieni wcześniej renomowani fotografowie (aparat na trójnogu, ciężka i ciemna płachta, płyty szklane, atmosfera niecodzienności), te reprodukowano w wydawnictwach wielkich firm – tak to musiało być na podwórzu ogrodów na warszawskich Górcach, w słynnej firmie „Ulrich”, w 1904, ale, zwłaszcza na prowincji, robił to raczej fotograf z miasteczka czy, w późniejszych już czasach, ktoś, jakiś rzadki szczęściarz, kto miał aparat: tak pewno było pod Haliczem, na moście przez Dniestr, gdzie wozy z balotami ciągną ku leżącej za miastem stacji kolejowej na linii Lwów-Drohobycz (to dziedzictwo rosyjskiej myśli wojennej: dworce stawiano, gdy się tylko dało, sporo za miastami czy miasteczkami; linie kolejowe miały te miasta omijać) – tę fotografię wydrukowano tuż przed II wojną na marniutkim papierze i w cenniku tak niewielkim jak moje szkolne dzienniczki z podstawówki (przed II wojną władza w Haliczu pewno raczej z niechęcią spoglądała na duże ukraińskie ogrodnictwo); to oferta szkółek drzew owocowych w Załukwi pod Haliczem, firmy Andrija Terpyljaka – „Sadiwnyczo-ogorodnycze zawedennja w Załukwji-Galycz”.

Ostatnio musiałem przejrzeć spory zbiór starych cenników szkółkarskich, ale wyjątkowych, bo drukowanych cyrylicą, czyli ukraińskich i rosyjskich, trafił się i serbski. Szczególnie wnikliwie popatrywałem, z oczywistych teraz powodów, na druki firm z ziem ukrainnych, z Kijowa, Odessy, Krzemieńczuka, chutoru Piatigorsk z guberni charkowskiej, z Winnicy, Myrhorodu, i Krzyżopola, Chersonia, Charkowa i Sum itp.

Wśród nich był katalog dużych zakładów ogrodniczych z Symferopola, na rok 1905. Właścicielem firmy był Abram Isaakowicz Pastak, Karaim, o którym do tej pory ani słyszałem. W środku tego zeszytu, na całą stronę – piękne zdjęcie zrobione 16 lutego 1904, w trakcie wysyłki drzew owocowych. I tu, jak na fotografii z Ulrychowa – obie fotografie z tego samego sezonu ogrodniczych prac – wielkie baloty na wozach.

Abram Issakowicz urodził się na początku lat sześćdziesiątych XIX w. Kształcił się w podmoskiewskiej, „pietrowsko-razumowskiej” akademii rolniczo-leśnej; o tej carskiej szkole myślę, ilekroć idę w Warszawie wzdłuż torów tramwajowych na Rakowieckiej, bo tam – i w wielu innych miejscach u nas, przy ulicach, w parkach, ale i po wsiach – rosną topole, zwane carskimi, Populus × berolinensis ’Petrowskiana’, wyhodowane właśnie w Pietrowskoje, drzewa o walcowatych koronach; liście tych topól na wiosnę, na przykład po ciepłym, majowym deszczu, balsamicznie pachną. Potem, jak wielu młodych ogrodników ze środkowej czy wschodniej Europy, zanim wziął się do gospodarowania na swoim, wyjechał dla praktyki na zachód – wybrali się do Francji we dwu, Abram z bratem Sabbatajem. Rodzina Pastaków miała w mieście rozległe ogrody, sady, winnice i szkółki, a pod Symferopolem (w wiosce Sarajły-Kijat, po tatarsku – to przecież Krym – Saryli-Qiyat) ponad 1000 dziesięcin ziemi. Przed I wojną Abram Isaakowicz rozsyłał hodowane u siebie drzewka po Krymie i dalej, znany był w całej Rosji, eksportował i na zachód, do Francji, gdzie przecież poznał był ogrodników i kupców. W Symeferopolu i na Krymie było go wszędzie pełno – zakładał szkoły ogrodnicze, giełdę owocową i rolnicze towarzystwo wzajemnego kredytu, współfinansował symferopolską kenesę, i co tam jeszcze. Roznosiła go energia, działał, był tu powszechnie szanowany, wiodło się im.

W rewolucję stracili wszystko, nowa władza raz po raz przymykała Abrama Isaakowicza, ale jakoś w końcu udało mu się wywinąć. Od dawna dobrze go tutaj znali, poznawali więc i teraz, krążącego po ulicach Symferopola, gdzie zarabiał obwoźną sprzedażą domowych „karaimskich pierożków”. Nie było już przecież cudownych ogrodów i jego fach stał się zupełnie bezużyteczny. W latach dwudziestych skończył się dla nich i sam Symferopol – zesłano ich do Taszkientu i tam Abram Isaakowicz po kilku latach zmarł. Minie kolejne kilka lat i do łagru w tym mieście trafi inny wielki ogrodnik, Katriel Eizyk z Kutna.

W Trokach, w 2003, widziałem dokładnie takie same pierożki, jak te, których sprzedaż na ulicach Symferopola pozwalała Pastakom wiązać koniec z końcem: z bardzo gęstą, drobną w wykroju „falbanką” na ich klejonym brzegu – farsz z baraniny, prawdziwków, kapusty i cebuli; mówili tam na nie „kibinai”.

JAKUB DOLATOWSKI

Matwiej Wajsberg „Wspomnienia”

Matwiej Wajsberg jest znanym kijowskim malarzem, grafikiem i ilustratorem. Jest wnukiem poety Matwieja Garcmana, jego babcia Berta Wajsberg była wielokrotną mistrzynią Ukrainy w szachach. Przed kilkoma laty Matwiej Wajsberg zaczął publikować w facebooku krótkie osobiste wspomnienia, a przed paroma miesiącami zbiór blisko siedmiuset notatek ukazał się w Charkowie po rosyjsku jako książka wspomnień.

Marek Radziwon

Wspomnienie 3

W Palandze na festiwalu szachowym doszło do spotkania kijowskiego mistrza Pipy i mistrza mołdawskiego Pupy. Cała plaża przyszła zobaczyć ten pojedynek. Ktoś powiedział, że to partia stulecia.

Wspomnienie 4

Moja babcia, kiedy wyjeżdżała na turniej szachowy, zostawiała tacie niedużą sumę na zakupy. Za radą przyjaciela taty Sieni Reznikowa za całe te pieniądze kupowało się konserwy „Wątroba dorsza” i „Mleko zgęszczone słodzone”. Wątrobę dorsza zjadał Sienia, skondensowane mleko – tata. Tata nie znosił tej wątróbki.

Wspomnienie 18

Moja mama miała 152 centymetry wzrostu. Ludzi niższych od siebie traktowała z wielką podejrzliwością.

Wspomnienie 58

Mój pradziad ze strony taty, Josif Bencjonowicz Grynberg był kupcem pierwszej gildii. Legenda rodzinna głosi, że w 1902 roku to on sfinansował słynną ucieczkę Litwinowa i Baumana z więzienia Łukianiwka w Kijowie. I na co mu to było?

Wspomnienie 271

Babcia mojego przyjaciela z dzieciństwa Lioszki Sapsaja, ukraińska pisarka Maria Arkadjewna Prigara, opowiadała wnukowi, że pewnego razu w ich domu zatrzymał się ze sztabem legendarny dowódca dywizji Mykoła Szczors, w efekcie czego z komody zginęły srebrne łyżeczki.

Wspomnienie 289

Moja babcia, Baba Nina, nie wierzyła, że wśród Żydów też zdarzają się pijacy. – Wprawdzie widziałam jednego – mówiła – no, ale to było w Moskwie.

Wspomnienie 306

Wiktor Sołowjow, krytyk sztuki z Moskwy był człowiekiem mądrym i złym. Pewnego razu jeden malarz pokazywał mu swoje prace i opowiadał przy tym coś o buddyzmie. – Ja się na buddyzmie nie znam – powiedział Witia – ja się znam na sztuce. Malarzem jest pan chujowym.

Wspomnienie 308

Reprezentacja Ukrainy w szachach niewidomych i niedowidzących, w której był mój tata, na mistrzostwach ZSRR regularnie ogrywała reprezentację Rosyjskiej Republiki Radzieckiej. Ale na mistrzostwa świata niewidomych i niedowidzących jako reprezentacja ZSRR jeździła kadra Rosyjskiej Republiki Radzieckiej.

Wspomnienie 355

Mój tata, kiedy chodził do szkoły, to za najlepsze miejsce na wagary uważał przychodnię lekarską. Siadał sobie na ławce w korytarzu, czytał książkę i nikt go nie pytał, co tam robi.

Wspomnienie 367

Zimą z 2013 na 2014 rok wszyscy przyzwoici ludzie w Kijowie pachnieli dymem.

Wspomnienie 506

Na pierwszym zdjęciu, jakie zrobiłem nowym aparatem Zenit E, który rodzice po znajomości kupili mi na raty za 77 rubli w Centralnym Domu Towarowym (w dziale fotograficznym pracowała tam rodzona siostra mojego kolegi z klasy Tolika Sadowego) był mój najlepszy przyjaciel Igor Tałałajewski sikający w parku obok Akademii Sztuk Pięknych im. Tarasa Szewczenki. Niestety nie zachowała się ta fotografia.

Wspomnienie 514

Że słowo „gówno” pisze się przez o z kreską, dowiedziałem się dzięki lekturze listu Władimira Ijlicza Lenina do Maksima Gorkiego z 15 września 1919 roku.

Wspomnienie 561

Mój kolega z wojska Alik Cypinow z Kabardyno-Bałkarii zapytał mnie kiedyś, czy znam hebrajski. – Nie – odpowiedziałem. – To co z ciebie za Żyd? – szczerze zdziwił się Alik.

Wspomnienie 619

Kapitan III rangi Rakowski zawsze chodził w mundurze oficera marynarki i był z tego powodu nazywany czarnym pułkownikiem. Facet pochodził z Odessy, ale z niejasnych przyczyn przyszło mu żyć we wsi Atamanowka wśród zabajkalskich pagórków i dolinek. Kiedy raz zeszło mu się na pogaduszki, powiedział do nas tak: „Gdybym był dowódcą waszej kompanii, to wziąłbym kulkę, obtoczył w gównie i strzelił sobie prosto w serce”.

Tłum. MAREK RADZIWON

Tadeusz

Czy skończoność życia odbiera mu jego sens? Wiemy już, że wartości nie są wieczne. Rozpadają się gdy szukamy dla nich wieczności. Czy te „zrośnięte z osobą ludzką wygasają razem z nią”? Czy wartością w ogóle jest nasze człowieczeństwo? A jeśli jest, to skąd tyle mocy w „fenomenie obojętności świata”? Skąd tyle w nas źródeł cierpienia? „W bólu fizycznym zostaję porzucony przez ciało, którym jestem, przestaję nim być i staję się doświadczeniem tego ciała, tj. cierpieniem właśnie”. Tadeuszowi Bradeckiemu i to nie zostało oszczędzone…

Naprawdę płakałem, gdy przeczytałem o jego śmierci. Nie byłem w stanie mówić. Tylko płakałem… Tadeuszowi zawdzięczam, że zniosło mnie w stronę literatury. Siedziałem z nim w jednej ławce najpierw przez trzy końcowe lata szkoły podstawowej, potem przez pierwsze trzy liceum. Nudził się w szkole okropnie, więc zawsze przynosił książki odległe od kanonu lektur obowiązkowych. Czytał je pod ławką maskując torbą. A ponieważ ja też się nudziłem, to mu czasami te książki zabierałem. I też czytałem. Więc wkrótce zaczął przynosić dwie książki – jedną dla siebie, drugą dla mnie. Potem się wymienialiśmy. Przeczytałem w ten sposób mnóstwo literatury amerykańskiej, którą akurat przetłumaczono na polski. J. D. Salinger, Carson McCullers, Truman Capote, John Steinbeck, William Faulkner, James Baldwin, Kurt Vonnegut, Saul Bellow…

Wcześniej, jeszcze w podstawówce, najpierw spisywaliśmy wszystkie dostępne w radio listy przebojów, a potem prowadziliśmy listy własne, zapisując fonetycznie tytuły angielskich piosenek. Mam taki zeszyt do dzisiaj, zabawnie wyglądają niektóre tytuły, na więcej nie pozwalała nam ówczesna znajomość angielskiego. Cała zabawa skończyła się w roku 1969, gdy obaj dostaliśmy się do klasy sportowej zabrzańskiego Liceum im. Włodzimierza Iljicza Lenina. Ale gdy zaczynaliśmy dwa lata wcześniej, Beatlesi wprowadzali na listy przebojów swoje piosenki. Get back, Ob-La-Di, Ob-La-Da, Lady Madonna, I Am the Walrus, While My Guitar Gentle Weeps, Here Comes the Sun… Może dlatego płakałem…

Potem kilka razy nocowałem u niego w Krakowie, na początku moich studiów na reżyserii w Katowicach i jego w Krakowie. Był już sławnym aktorem Starego Teatru, zagrał kilka głównych ról w filmach Krzysztofów – Zanussiego i Kieślowskiego, miał mieszkanie w bloku „na Czyżynach”, jak się mówiło, rozpoczął studia na reżyserii teatralnej. Pomagał mi znaleźć aktorów do moich pierwszych prac studenckich, w adaptacji Stachury zagrał jego kolega Andrzej Hudziak (też już świętej pamięci), w adaptacji opowiadania Andrzejewskiego sam zagrał…

Potem szybko zaczął być wybitnym, coraz wybitniejszym reżyserem teatralnym… Po latach dość obcesowo potraktował mnie jako dyrektor Teatru Śląskiego, trochę było mi przykro i właściwie nasza rozmowa stała się dużo trudniejsza. Ale podczas ostatniego spotkania klasowego wróciła na dawne tory, podarowałem mu swoje pierwsze dwie książki. Nie wiem, czy do nich zajrzał… Z radia wiedziałem, że kilka lat temu robił w Warszawie Hamleta z młodymi ludźmi, czasami w różnych polskich serialach grywał starych, mądrych profesorów lub prawników walczących o praworządność…

Na wieść o jego śmierci zagrałem Requiem Brucknera, cudowna muzyka na smutny czas. Sándor Márai pisał w zakończeniu Księgi ziół: „Z ostatnim tchnieniem podziękuję losowi, że byłem człowiekiem i iskra rozumu świeciła także w mojej mrocznej duszy. Widziałem ziemię, niebo, pory roku. Poznałem miłość, ułamki prawdy, żądze i rozczarowania. Żyłem na ziemi i powoli nabierałem wewnętrznej pogody. Pewnego dnia umrę: i to także jest cudownie zwyczajne i proste! Czy mogło zdarzyć się ze mną coś innego, lepszego, doskonalszego? Nie mogło. Przeżyłem coś największego i najwspanialszego, los człowieka. Nie mogło mi się przydarzyć nic innego i nic lepszego”.

HENRYK URBANEK

Czy Gogol istniał naprawdę?

Natura obdarzyła go nosem długim i ruchliwym, potrafił jego koniuszkiem dotknąć dolnej wargi albo bez pomocy palców wniknąć do najmniejszej tabakierki. Nos był najdokładniejszym narzędziem poznawania świata, czyniącym obecność innych części ciała nieomal zbyteczną, czego najwyraźniej doświadczał we Włoszech. „Kwiaty Włoch wypełniały go gwałtowną chęcią przemienienia się w Nos, pragnął być pozbawiony wszystkiego innego: oczu, rąk, nóg, stać się tylko ogromnym Nosem, «z nozdrzami wielkości porządnych wiader, żeby można było wciągnąć w siebie jak najwięcej woni i wiosny»” – pisze Vladimir Nabokov o Nikołaju Gogolu, a rozpoczyna swoją opowieść od sceny, gdy konającemu pisarzowi lekarze zaordynowali puszczanie krwi, przykładając mu do nosa pół tuzina tłustych pijawek (jemu! autorowi opowiadania Nos, prawdziwego hymnu ku czci tego narządu). Na próżno błagał, by je zabrano; kiedy sam próbował zrzucić wsuwające mu się do ust robaki, skrępowano mu ręce. Dramatyzmu tej scenie dodaje to, że przez całe życie miał awersję do wszystkiego, co śliskie, pełzające i skradające się, a co stanowiło dla niego synonim diabła.

Już pierwszy rozdział książki Nabokova, który zaczyna od tego, na czym zwykle biografie się kończą, czyli od śmierci bohatera, pokazuje, że nie mamy do czynienia ze zwykłą biografią. Istotnie, zdaniem nabokowisty Andrew Fielda – jak czytamy w posłowiu pióra Leszka Engelkinga, który książkę przełożył (wydawnictwo Muza ogłosiło ją w 2012 roku) – Nikołaj Gogol to rzadki przykład narracyjnej krytyki literackiej. A przywilejem wielkich krytyków, dodaje Engelking, jest „stwarzanie pisarzy, o których piszą. Co nie znaczy, że główne tezy książki nie są uzasadnione i, by tak rzec, «obiektywnie» prawdziwe”. Jak choćby teza, że Gogol nie był realistą (za jakiego uchodzi w powszechnym odbiorze), tylko twórcą wyimaginowanych światów. Nie czynił realiów materią swoich utworów, to raczej siła jego wyobraźni nadawała kształt rzeczywistości. Najlepszym tego przykładem jest Petersburg, który dopiero przefiltrowany przez spojrzenie Gogola – urodzonego w ukraińskich Soroczyńcach Wielkich – zyskał opinię osobliwego miasta. „Kiedy był uczniem – pisze o autorze Pamiętnika szaleńca Nabokov – z perwersyjnym uporem chodził niewłaściwą stroną ulicy, wkładał prawy but na lewą nogę, w środku nocy piał jak kogut, a meble w swoim pokoju ustawiał z logiką przypominającą Alicję po drugiej stronie lustra. Nic dziwnego, że Petersburg w pełni objawił swoją dziwność w czasie, kiedy najosobliwszy z Rosjan spacerował jego ulicami. Bo Petersburg jest właśnie czymś takim: odbiciem w zamglonym lustrze, niesamowitą mieszaniną przedmiotów używanych wbrew ich przeznaczeniu”. Zdawałoby się, że Gogol i Petersburg są dla siebie stworzeni, a jednak bardzo szybko pisarz rzucił się w wir zagranicznych wojaży, co Nabokov określa mianem „monstrualnej skłonności do podróży”, widząc w niej przejaw manii prześladowczej.

Gdy Nabokov pisze o podróżach Gogola, podejmowanych w celu leczenia niejasnej dolegliwości (cierpiał na ataki melancholii i lęku, który uśmierzała jedynie natychmiastowa zmiana otoczenia), mamy okazję przyjrzeć się jego warsztatowi. Otóż Nabokova nie interesuje relacjonowanie kolejnych etapów wędrówki jego bohatera: kiedy dojechał do Drezna, Salzburga, Monachium, Wenecji, Florencji, Rzymu, Werony, Karlsbadu, Pragi, Berlina, Bolonii, Nicei czy Paryża; gdzie się zatrzymywał; z kim widywał. Autor Lolity nie pełźnie po biografii Gogola jak ślimak po katedrze, od faktu do faktu, tylko obejmuje cały gmach jego życia jednym spojrzeniem; dopiero wtedy widzi, że ten zestaw miast „nie jest w gruncie rzeczy trasą podróży człowieka chcącego się podleczyć […], tylko po prostu linią kropkowaną, tworzącą pozbawione geograficznego znaczenia błędne koło. […] Europa Środkowa stanowiła dla niego tylko zjawisko optyczne i jedyną rzeczą, która naprawdę się liczyła, jedyną prawdziwą obsesją, jedyną prawdziwą tragedią było to, że jego siły twórcze nieustannie i beznadziejnie słabły. […] plany napisania książki życia zbiegły się akurat z początkiem jego pisarskiego uwiądu, swoje szczyty już wcześniej osiągnął, a były nimi Rewizor, Szynel i pierwsza część Martwych dusz”. Tą książką życia miała być druga część Martwych dusz, nad którą – owładnięty kaznodziejskim zapałem – pracował przez dziesięć lat i którą w ataku szału rzucił ostatecznie w ogień. I słusznie.

Nabokov w lipcu 1942 roku informował swego wydawcę: „Ta książka o Gogolu będzie czymś nowym od początku do końca”. Niecały rok później wysłał mu maszynopis (w zamierzeniu autora rzecz miała nosić tytuł Gogol po drugiej stronie lustra) wraz z listem, który kończył się słowami: „Jestem teraz bardzo słaby i słabo się uśmiecham, leżąc na swej prywatnej porodówce i oczekując bukietu róż”. Z pewnością mu się należał. Nie ma w tej nietypowej biografii streszczenia dzieł Gogola, a podstawowe dane chronologiczne znalazły się w kalendarium na końcu książki. Jest za to fascynująca, miejscami brawurowa interpretacja Rewizora, Szynela i Martwych dusz (z niezrównanym fragmentem, nieomal esejem, na temat znaczenia rosyjskiego słówka poszłost’, kongenialnie przełożonym przez Leszka Engelkinga), która pozwala dostrzec, że żaden z wymienionych utworów nie jest ani żartem, ani krytyką rosyjskiego społeczeństwa, ale ponurym koszmarem, który pod płaszczykiem śmiechu wdziera się do naszego świata, przypominając, że „różnica między komiczną stroną rzeczy i ich stroną kosmiczną zasadza się tylko na jednej spółgłosce syczącej”. „Wielka literatura dotyka krawędzi tego, co irracjonalne” – stwierdza Nabokov i prowadzi czytelnika ku tej krawędzi, która Gogolowi była aż nadto dobrze znana: „Rodacy, jest mi strasznie!” – wołał w Wybranych fragmentach korespondencji z przyjaciółmi. Ten strach podsycała w nim paranoiczna myśl, że zostanie pogrzebany żywcem. W testamencie, który ogłosił sześć lat przed śmiercią, stanowczo nakazał nie grzebać swojego ciała dopóty, dopóki nie pojawią się na nim widoczne oznaki rozkładu.

Czy taka postać istniała naprawdę? Nabokov daje słowo, że tak, i na dowód tego przywołuje – w ostatnim zdaniu swej opowieści – datę urodzin Gogola: 1 kwietnia 1809.

AGNIESZKA PAPIESKA

Czuła tajemnica

Przyzywam Cię,

bądź ze mną w swej

czułej tajemnicy.

 

Nie ukrywaj się

za szeregiem znaków

domagających się wiary.

 

Zmartwychwstałeś,

a odkupiony świat

jest Twoim dziełem.

 

Bez Ciebie w ogóle

nie mógłbym istnieć,

ani kochać, ani nawet

wpadać w pułapki grzechu.

 

Dlatego zdruzgotałeś śmierć,

dlatego grób jest pusty,

dlatego moje serce płonie.

 

Wielu ludzi ulega swego rodzaju paschalnej pokusie. Polega ona na tym, że ich zdaniem pusty grób sam przez się stanowi dowód zmartwychwstania, jak gdyby to, że Jezus ukazywał się po swoim zmartwychwstaniu, unieważnia sam akt wiary. Gdyby tak było, musielibyśmy przyjąć, że zmartwychwstanie podlega w pełni prawom zmysłów i historii, a Chrystus wyszedł z mogiły w obecności wiwatujących tłumów, trzymając chorągiew zwycięstwa nad śmiercią. Wówczas jednak mielibyśmy do czynienia zaledwie z mityczną cudownością. Co sądzić o wierze w zmarłego Boga, który by się odegrał na ludzkości, olśniewając i zmuszając ją do uległości, i nieustannie odnosił nad nią najróżniejsze zwycięstwa. Taki Bóg były Bogiem wykreowanym przez ziemskie marzenia, podszyte folklorem pogańskim. Powiadam więc jasno: zmartwychwstanie nie może być bajkowym wydarzeniem, widomym i pewnym dla naszych oczu, lecz musi pozostawać szeregiem znaków domagających się głębokiej wiary. To zarazem fakt historyczny i przedmiot ufności. Dziejowe jest świadectwo apostołów, którzy stwierdzili, że widzieli Zbawiciela żywego już po śmierci krzyżowej.

Co tam się wówczas stało? W kręgu najbliższych Chrystusa zdołano ustalić tylko dwie sprawy: istnienie pustego grobu i coś, czego nie sposób określić jako ukazanie się Zmartwychwstałego, lecz pojawienie się kogoś, kto stanął przed nimi i w którym nie dostrzegli jeszcze żywego Jezusa. Jeśliby Go natychmiast rozpoznali, natychmiast doszliby do wniosku, że mają do czynienia z przypadkiem ożywienia ciała zmarłego człowieka. Jakże wyobrazić sobie apostołów krzyczących: „Oj, więc wyszedłeś z grobu”. Umarłeś, a stoisz przed nami”. Wypada natomiast zasugerować, że stwierdzili oni najpierw czyjąś obecność, dla Magdaleny był to ogrodnik, dla pielgrzymów z Emaus – podróżny… i dopiero potem, w akcie wiary, ujrzeli w tym kimś tego, z którym wspólnie przeżyli trzy lata i którego byli uczniami. I w tym momencie nastąpiła rzecz niesłychanie ważna. On mianowicie zwrócił ich myśli ku przyszłości, powierzył ważne zadanie: mają – poddając się prowadzeniu Ducha Świętego – budować Kościół i rozszerzać Jego granice. Bo rozkwit i rozrastanie się wspólnoty eklezjalnej to o wiele większe i wyższe objawienie się Jezusa zmartwychwstałego aniżeli Jego epifanie.

Nie było łatwo dawniej, nie jest łatwo dzisiaj przyjmować wskazany fakt, ponieważ trzeba sporej pracy ducha, stałego czuwania, by mógł nastać Boży pokój, okupiony zresztą wieloma przeciwnościami. Musimy być religijnie aktywni tu i teraz, nie zaś wpatrywać się w jakąś utopijną przyszłość. Należy z miłości uczynić oręż jedności z Bogiem i z ludźmi. Tam, gdzie jej nie było, niebiańska miłość oddała siebie, siebie zasiała i z obumarłego ziarna zrodziła się miłość zbawcza. Jako że Mistrz z Nazaretu naprawdę umarł na krzyżu i został pogrzebany. Stał się bowiem człowiekiem, solidarny zarówno z żyjącymi, jak i z umarłymi. Zstąpił też do piekieł. Dotknął samego dna rozdarcia i nieszczęścia, jakie niesie śmierć, by w ten sposób zanieść owoce krzyża w otchłań zabójczego zagubienia i lamentu oraz ukazać chwałę zmartwychwstania.

Nie potrafimy pojąć, co to w istocie znaczy? Niektórzy przypuszczają, że niebo powinno się rozumieć na podobieństwo ziemskiego istnienia, ale pozbawionego zła, słabości czy niszczenia. Chcieliby w wieczności być blisko tych, których ukochali, móc okazywać im szczere uczucia i serdeczność. A do tego potrzebne jest ciało – to ono stanowi środek porozumiewania się. Także i z tej racji, my chrześcijanie wierzymy w „zmartwychwstanie ciała”. Jakie będzie to nowe ciało? Nikt do końca nie zgłębi owej tajemnicy, jednak św. Paweł przybliża nam ją: „zasiewa się zniszczalne – powstaje zaś niezniszczalne; sieje się niechwalebne – powstaje chwalebne; sieje się słabe – powstaje mocne; zasiewa się ciało zmysłowe – powstaje ciało duchowe. Jeżeli jest ciało zmysłowe, powstanie też ciało duchowe. Nie było jednak wpierw tego, co duchowe, ale to, co ziemskie; duchowe było potem” (1 Kor 15,42-44,46). W takim razie chcąc uzyskać życie wieczne, powinniśmy najpierw zadbać o właściwe rozumienie i należyte traktowanie własnej cielesności – ona wszakże wiedzie do Boga, stanowiąc charakterystyczny teren zbawienia.

Nikt ze współczesnych nie wie, jak wyglądał Chrystus, jakie miał rysy twarzy, jak się poruszał i mówił. W fizycznym aspekcie przedstawia się Jego ciało raz jako ciało zmęczone, zanurzone w trudach kruchego bytowania, cierpiące i bolesne, innym razem jako „piękne”, „w glorii”. Na pewno ziemskie piękno jest niczym w porównaniu z pięknem Chrystusa, który przyobleczony po zmartwychwstaniu w „ciało duchowe” przyćmi swoim blaskiem wszechświat. Naturalnie Zmartwychwstały „nie ma ciała podobnego nam”, ale my otrzymamy takie samo – przemienione – ciało, gdy pożegnamy się z ziemską przygodnością i powstaniemy z martwych.  Dlatego dzieło wcielenia i odkupienia spełnia się w „każdym ludzkim ciele”. A ono odzyska utraconą w raju niewinność i nagość, przy czym owa nagość nie będzie już przesłaniać sobą miłości, gdyż stanie się „przezroczysta”, nie zatrzymująca na sobie spojrzenia i spełniająca się w szczęściu nie własnym, lecz skierowanych w stronę kogoś drugiego. Ciało „odrodzone w niebie” zwiąże się najściślej, choć nieabsolutnie, z ciałem Chrystusa. Świadczą o tym symbole użyte do opisu Jego „drogocenności”: purpura – najpiękniejsza i najwytworniejsza barwa, uznana za symbol Boga, Jego piękna i godności, mirra – znak zbawczej śmierci Chrystusa, przez którą pojednał ludzi z Ojcem, kadzidło – symbol uwielbienia Boga, dążenia wzwyż, uduchowienia, modlitwy, kamień – oznaczający między innymi niepodważalność, trwałość, niezmienność oraz samego Chrystusa, który stał się kamieniem węgielnym pod ludzkie zmartwychwstanie i zbawienie.

By jednak było to możliwe, muszą zostać spełnione dwa zasadnicze warunki; po pierwsze, nie powinniśmy bezproblemowo rozgrzeszać się ze zła, które rozrasta się w nas jak rozłożyste drzewo. Brak świadomości grzechu, samozadowolenie ze swoich możliwości – to groźna duchowa pułapka; a po drugie, mamy uwierzyć, że to właśnie Jezus dysponuje mocą wyzwalania z grzechów i przyjmowania do grona swoich najbliższych. Przytaczam za Andrzejem Kijowskim pouczające świadectwo świętego Augustyna. Do rangi symbolu urosły nie tylko łzy jego matki Moniki, by syn wreszcie opamiętał się i wszedł na chrześcijańską ścieżkę życia, ale również łzy przyszłego autora Wyznań wylewane nad samym sobą, kiedy pisał, że „nie podoba mu się” to i tamto, z tego, co kiedyś relacjonował; przyznawał, że utrwalił wiele płochych deklaracji, mało poważnych wyznań, że często nie był zbyt rozważny.

Ale pewnego dnia przebywając w ogrodzie, nie mógł powstrzymać się od łez, prosząc Boga o rozstrzygające ocalenie. I wtedy usłyszał głos chłopca bądź dziewczynki: „Weź to, czytaj! Weź to, czytaj! (TOLLE LEGE, TOLLE LEGE)”. Szybko otarł łzy i otworzył Biblię na chybił trafił. Kiedy przeczytał, że nie w ucztach i pijaństwie, nie w rozpuście, zwadzie i zazdrości, lecz w Chrystusie otrzymujemy zbawienne szczęście, ogarnęła go nieznana rzewliwość i pewność: oto jestem już po stronie Boga, zdobyłem przewagę nad swoim „libido”, wygrałem. Umysłowość, serce i ciało Augustyna stały się dogłębnie chrześcijańskie. Heroizm jego nawrócenia, blisko spokrewnionego z powołaniem nie polegał na żadnym ryzyku, ale na konfrontacji z rozumem, dla którego wiara jest „głupstwem”. Wybierając prawdę Ewangelii i rzeczywistość Kościoła, Augustyn optował za pokojem, do którego tęskniło jego serce, ale przed którym wzdragał się rozum, i od którego odstręczała go jego własna kultura umysłowa. Chciał wiedzieć, co się z nim dzieje, zwłaszcza w dramatycznych momentach życia, gdy się przemienia, nawraca. Toteż starał się mówić nie tyle o sobie, bo to zawsze ustawia blisko pychy, ile raczej zwracał się do Boga, by Mu powiedzieć, jak został przez Niego obdarzony talentami, uratowany i skierowany ku Dobru.

To nieprzemijający przykład również i dla naszych dzisiejszych bojów, nawróceń, wciąż od nowa wybuchających religijnych sporów albo umacniającej się w szybkim tempie konfesyjnej obojętności. Próbujmy zatem wydobywać z gruzów, którymi sami się murujemy. Oddychajmy miłością i nadzieją nadchodzącego, jakby to określił Czesław Miłosz, na kocich łapkach imponującego zmartwychwstania świata i wszelkiego stworzenia.

Wasilków, 29 marca 2024

ks. JAN SOCHOŃ