Księga Przyjaciół

pamiętam nosił przy sobie słownik jak inni brewiarz / brakuje nam słów mawiał słów jest za mało / bóg trudzi się i pyszni / nie ma powodu abyśmy pozostawali za nim w tyle / potrzebujemy słów urodziwych i wieloznacznych / słów które prowadzą do kogoś / i obudzą zazdrość jahwe

W Isuli ciekawa była mnogość ciał, to, co nazwałeś preludium Sądu Ostatecznego. Najlepsze rysunki i akwarele uchwyciły karnawałowy żywioł plażowania. Nagi tłum, porzucając ubrania, pozbył się również pokus politycznych, nie skanduje haseł, nie ubóstwia wodzów, nie żąda zemsty na wrogach ludu. Nie można go powołać pod broń, bo kto by się podjął doręczenia kart mobilizacyjnych golasom, kto by się odważył ogłosić tym ludziom stan wojenny. Plaża jest matecznikiem pacyfizmu. Człowiek, który pozbył się butów, spodni, pończoch i sukienki, nie pozwoli sobie zgasić słońca i zagrodzić drogi do morza płotem z drutu kolczastego. Zaczyna pojmować sens braterstwa wszystkich ludzi. Plaża leczy z tęsknoty za wrogiem. Tylko ostatni degenerat zdolny jest znienawidzić dziewczynę w bikini albo faceta w kąpielówkach. Zbrodniarze i siewcy nienawiści nie mają doświadczenia plażowego.

Są gatunki literackie, które jak rośliny w pewnych warunkach bujnie się rozwijają, a w innych marnieją. Czy esej by się narodził w XVI wieku, gdyby temperament i typ umysłowości skłoniły Michela de Montaigne do opowiedzenia się po stronie katolików bądź hugonotów? Nie, gdyby Montaigne był kimś innym, esej by się nie narodził. Po raz kolejny narodziłby się paszkwil. Z eseistyczną modłą życia wiążemy zwykle takie przymioty jak powściągliwość, postawa sceptyczna, skłonność do namysłu, przekonanie o nieusuwalnej wielobarwności świata. Ale nie znaczy to, że czytając esej nie usłyszymy tonu dramatycznego. Odzywa się on wielokrotnie.

Stanisław Stempowski żył wśród Polaków, Ukraińców, Żydów, Niemców i Rosjan. Znał miasta, których gwar był wielojęzyczny. [...] Był poddanym imperatora wszech Rosji, potem obywatelem Rzeczypospolitej Polskiej, przeżył okupację niemiecką i powstanie warszawskie, umarł w roku 1952 w Polsce pod rządami komunistów. Cenił silne więzi, szukał przyjaciół i znajdował ich. W kamienieckim gimnazjum zgromadził wokół siebie krytycznie myślących rówieśników, jako student należał do konspiracji socjalistycznej, co zaprowadziło go do więzienia. W Warszawie wydawał intelektualne pismo lewicowe „Ogniwo”, któremu kres położyła cenzura i policja. Organizował na Podolu wybory do samorządu gubernialnego i Dumy, choć wynik był przesądzony, bo ordynacja wyborcza gwarantowała zwycięstwo rosyjskim reakcjonistom. Walczył wówczas na dwa fronty: z carską biurokracją i z polskimi nacjonalistami, którzy patetycznymi deklamacjami maskowali swój konformizm i lojalizm wobec władz zaborczych. Nie mógł współpracować z ludźmi, z którymi nie rozumiałby się w pół słowa. Nigdy nie należał do żadnej partii ani organizacji: „Zawsze chodziłem luzem – pisał – i współżyłem tylko z ludźmi, których sobie sam dobierałem – i to dopóty, dopóki łączyły mnie z nimi węzły sympatii i jednomyślności w sprawach zasadniczych. Toteż niestety często musiałem zrywać stosunki z ludźmi”.

Na karcie tytułowej tomu listów czy dzienników przy nazwisku edytora czy edytorów widnieje zazwyczaj tylko kilka słów świadczących o ich roli, np. opracowanie, wstęp i przypisy. Myląca lakoniczność! Bo przypisów są setki. [...] Za słówkiem „opracowanie” stoją miesiące, a najczęściej lata pracy tworzenia z fragmentarycznej materii spójnego i czytelnego dzieła. Edytor jest bowiem literackim alchemikiem, który na początku pracy ma przed sobą przekaz, którego sam nie rozumie, ale w wyniku jego pracy następuje transmutacja: to, co było nieczytelne, staje się czytelne, to, co było ołowiem, staje się złotem.

W Sorrento podczas rekonwalescencji po tyfusie natrafił Herling na ludzi, praktykujących wolność. Doświadczenie to opisał w eseju "Willa Tritone. Interludium wojenne we Włoszech". Tekst został ogłoszony w londyńskich „Wiadomościach” – ich numer został wyeksponowany na warszawskiej wystawie. W willi pod patronatem Benedetto Croce gromadzili się wojskowi, by dyskutować, słuchać ulubionych wierszy i utworów muzycznych, a czasami po prostu milczeć, wpatrując się w ogień w kominku. Ludzie, którzy mówili o bliskim uwolnieniu Włoch od faszyzmu i okupacji niemieckiej, zobaczyli w młodym żołnierzu kogoś sobie bliskiego? W każdym razie on znał już niektóre pisma Benedetto Crocego i być może również ten piękny aforyzm: „Kiedy więc słyszy się pytanie, czy wolność ma przed sobą przyszłość, trzeba odpowiadać, że ma przed sobą coś więcej: wieczność”.

Młodszy ode mnie Dawid Szkoła nazywa siebie Galicjaninem, podkreślając odrębność regionalną. Jest mi to sympatyczne, bo każde państwo jest molochem nastawionym na ogłupianie i eksploatację obywateli, którymi funkcjonariusze państwa gardzą. Scentralizowane państwo jest nieudolne, kosztowne, korupcjogenne. Chciałbym, żeby Polska stała się federacją wolnych kantonów jak Szwajcaria. Ale wróćmy do "Rubieży", bo jest to książka wielowątkowa i pobudzająca do myślenia.

Na statku czułem się jak argonauta i to poczucie mnie nie opuszcza. Nasz skarb jest gdzie indziej. Dom przygotowuje nas do wyprawy, która nas odmieni. Nie ma gorszego losu niż spędzenie życia na progu własnego domostwa. Każdy dom jest klatką. To nas różni od zwierząt, że nas w naszych klatkach nie trzeba zamykać. Drzwi otwarte, ale próg przestąpić strach. Byłem tylko Ateńczykiem, chciałem stać się również aleksandryjczykiem, a teraz jestem nawet antiocheńczykiem. Nazywać siebie całe życie tylko od imienia jednego miasta, to tak jakby przykuć się łańcuchem do ściany i chwalić ogniwa, że trwałe.

„Kultura” nigdy nie związała się z żadną partią polityczną, ani Giedroyc, ani Mieroszewski nie byli wyznawcami żadnej ideologii. Celem ich działalności była Polska suwerenna i demokratyczna, tym samym walczyli ze wszystkimi przejawami totalizmu komunistycznego, nacjonalizmu i szowinizmu. Przez wszystkie numery „Kultury” przewija się wątek krytyki tej formuły polityki, jaka sterroryzowała wiek XX, polityki zdominowanej przez przemoc, terror, indoktrynację, kłamstwo, nienawiść, fanatyzm. Było nie do pomyślenia, by na łamach miesięcznika kogoś szkalowano, tak jak to zdarzało się w „Wiadomościach” londyńskich.

Biografia autora "Piasku z urn" wydaje mi się jedną z najważniejszych książek o sytuacji człowieka w wieku XX, jakie u nas ostatnio wydano. Właśnie „człowieka”, a nie „poety”, „pisarza”, „artysty”. Tu spotykamy człowieka, który jak my wszyscy cierpiał, kochał, chorował, walczył, kapitulował. Co nas od niego różni? Dla Celana nie było miejsca na ziemi. Nie chodzi o to, że nie mógł sobie znaleźć miejsca. Dla niego nie było miejsca. My ludzie zwykli zadomawiamy się nawet na tułaczce, potrafimy urządzić się wszędzie, sfabrykować sobie czyste sumienie i równowagę ducha nawet w piekle. Paul Celan takich zdolności nie posiadał. Ponieważ milczenie nie leżało w jego naturze, pisał wiersze, listy, dziennik. Książka Anny Arno wydaje mi się najlepszym wprowadzeniem do dzieła poety. Ale też jest znakomitym przewodnikiem po twórczości, która ma wybitnie autobiograficzny charakter.