10 10 2025

Anna Piwkowska

Mój Nieborów

Nikt nie przysyła pocztówek

Kiedy rozmawialiśmy o śmierci, Ojciec zawsze żartował, że nikt Stamtąd nie przysyła pocztówek. Mówiłam: Tato, ale pamiętaj, żebyś dawał mi znaki. Czy je otrzymuję? Trudno powiedzieć. Czasami, kiedy idę na spacer aleją w nieborowskim parku, jakiś ptak woła mnie i prowadzi w chaszcze. Idę za nim, bo wiem, że „inne echa mieszkają w tym ogrodzie i trzeba iść za nimi”. Bywa, że ptak przysiada na drzewie zasadzonym przez Ojca. Czasami kaczki ślizgają się jak zawodowi łyżwiarze na tafli kanału przykuwając piruetami moją uwagę, właśnie w tym miejscu, gdzie najbardziej lubił siadać i patrzeć na park. Na ławce pod kamiennym lewkiem. Tam rozpościera się widok na cały kanał, oddzielający część francuską ogrodu od tej dzikiej, angielskiej. To Ojciec w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku wytyczył tam ścieżki, poodsłaniał oczka wodne, w których zaczęły rozkwitać lilie, nareperował mostki. Miał wizjonerski dar, a swoje wizje zawsze konsekwentnie realizował. Gdy przyjechałam do Nieborowa po raz pierwszy w roku 1970, gdy profesor Stanisław Lorentz mianował mojego Ojca kuratorem tego miejsca, miałam siedem lat, a park angielski to była zaniedbana dżungla nie do przebycia. Pamiętam ten pierwszy raz wyraźnie, zapisany w wyobraźni i pamięci dziecka.

Czerwień

Moje spotkanie z Nieborowem miało kolor czerwonych i oranżowych liści klonów, złotych i pomarańczowych liści lip i platanów. Płonęły w koronach drzew. Te, które opadły, jeszcze zanim zdążyły zupełnie umrzeć, pokrywały trawniki gąszczem złotej, płonącej czerwieni. Śmiertelny brąz liści wplatał się w ten gobelin jesieni dyskretnie, było ich na trawnikach tak mało, że nie tłumiły płomiennej orgii w parku. No cóż, miałam siedem lat i trudno się dziwić, że gdy tak wędrowałam za rękę z Ojcem przez park, a z każdej strony można było dostrzec fragment pałacu, czerwonego dachu, pokrytej zieloną śniedzią pałacowej wieży, miałam wrażenie, że jestem bohaterką którejś ze swoich ulubionych książek. Czułam się jednocześnie jak Mary z Tajemniczego Ogrodu, Alicja w krainie czarów, ale co tu dużo mówić, także jak Oliver Twist i Huckelberry Fin. Bo to miejsce miało w sobie coś z tajemnicy i ucieczki. A także wolności. Wiewiórki wspinały się na drzewa, piaskowo niebieskie sójki przysiadały na gałęziach, ptaki śpiewały różnorodnie i dźwięcznie.

Z tej pierwszej wędrówki z Ojcem po nieborowskim parku wyrwał nas gong. Dźwięk niósł się aż do końca głównej, lipowej alei. Zawsze potem wiedziałam, że go tam usłyszę i dobiegnę na kolację tylko trochę spóźniona. Gdy weszliśmy do wielkiej Sali Weneckiej zobaczyłam wysokie okna, przez które dane mi było patrzeć podczas niezliczonych śniadań, obiadów, kolacji, świąt i wielu pracowitych pobytów w Nieborowie na ogród, przez kolejne pół wieku. Przy stole siedziało wielu poważnych ludzi. Niektórzy z nich niebawem zostali moimi prawdziwymi przyjaciółmi. Na ścianach widniały obrazy Wenecji. Wówczas było to dla mnie jakieś nieznane miasto, w którym domy i pałace odbijały się jak w lustrze w ciemnozielonej tafli wody podwajając rzeczywistość. W jadalni kelnerzy wnosili na półmiskach dania. Tego pierwszego wieczoru nie zauważyłam, że te dania, to była tylko zwyczajna, ale jakże słynna nieborowska zapiekanka z makaronu, kiełbasy, jajek, pieczarek i sera. Na stole stał chleb, masło i białe miseczki ze szkarłatnym, lśniącym i słodkim dżemem porzeczkowym. Ale moje oczy przykuła postać kobiety w czerwonym szalu i z ciemną grzywą poskręcanych włosów. Ta straszna i tajemnicza postać wpatrywała się we mnie intensywnie i chyba trochę się uśmiechała. Jeszcze tego wieczoru miałam się dowiedzieć, że była to poetka Flora Bieńkowska. To była pierwsza poetka w życiu jaką zobaczyłam. I kiedy zafascynowana niosłam do ust kropelkę słodkiego czerwonego dżemu, który drżał na końcu noża, zerwała się od stołu i teatralnie krzyknęła: „Dziecko, nie nożem! Skaleczysz się w język!”. Przestraszyłam się bardzo. Od tej pory w moim umyśle te pojęcia mocno się ze sobą splotły: poetka, czerwień, słodycz, język i nóż.

Przez wiele kolejnych lat Flora, która obdarzyła mnie swoją przyjaźnią, będzie zabierała mnie na swoje ulubione spektakle: zachody słońca w Nieborowie. Latem, w czerwcu i w lipcu, zapadało późno, koło dziewiątej, w środek stawu, przy wyspie miłości.

Przed pałacem w Nieborowie, druga połowa lat 70. Fot. Włodzimierz Piwkowski. Archiwum rodzinne. Stoją od lewej: Teresa Bilczewska, Flora Bieńkowska, Anna Piwkowska z psami Daganem i Benitą oraz Jan Prokopowicz.

Reflektory

Na ten mój początek nałożyły się później w pamięci inne początki (były równie prawdziwe) i inne zakończenia.

Mama ten pierwszy raz zapamiętała inaczej. Podobno padał deszcz ze śniegiem, w parku nie było już liści. Do Bednar, na pociąg, wyjechał po nas bryczką zaprzężoną w konie Władysław Nowicki, który służył jeszcze u ostatniego właściciela Nieborowa, księcia Janusza Radziwiłła. Niebawem także zostaniemy przyjaciółmi i usłyszę od niego, często w stajni (bo pozwalał mi, bezbrzeżnie z tego powodu szczęśliwej czesać konie i karmić je suchym chlebem z solą), a czasami w kuchni przy czyszczeniu sreber, niezwykłe opowieści o Nieborowie.

Ale wracając do pamięci i pocztówek. Pamięć, szczególnie pamięć dziecka, a może także dorosłego człowieka widzi wybiórczo, nie chronologicznie. Jakby ktoś zapuszczał reflektory w ciemność i odsłaniał wysepki i wyspy pamięci. Nigdy już się nie dowiemy czy proustowska żółta ściana była bardziej cytrynowa czy raczej w kolorze stopionego masła. I która to była ściana, na obrazie, w krajobrazie Delft? Czy może stworzona w wyobraźni pisarza, a obraz był tylko drobnym impulsem?

A więc ja pamiętam pomarańczowo-złoty park w promieniach zachodzącego, październikowego słońca. To ten obraz noszę pod powiekami pamięci jako pierwszą światłoczułą fotografię Nieborowa. A co do pocztówek, to owszem, Oni je przysyłają, tylko czasami tak trudno nam je odczytać. Bo w ogóle nie umiemy czytać znaków. Po śmierci Julii Hartwig, którą pamiętam, jak z Arturem Międzyrzeckim idzie przez nieborowski park w niebieskim lnianym kostiumie i prochowcu do kolan, Janek natknął się w warszawskim antykwariacie na książkę Mój Puszkin Anny Achmatowej. W środku była dedykacja i pocztówka. Oto ta dedykacja: „Dla Julii i Artura z serdecznościami Ryszard”.

Oczywiście Ryszard Przybylski, który stał się i dla mnie kimś bliskim. Połączyła nas Anna Achmatowa i jego esej Mityczna przestrzeń naszych uczuć. Ta nieduża książeczka towarzyszyła mi przez wiele lat w Nieborowie, gdy pisałam swoje kolejne opowieści o Annie Achmatowej.

A wracając do pocztówki znalezionej w książce, to widniał na niej zachód słońca nad jakimś mazurskim zapewne jeziorem. Po drugiej stronie słowa: „Pani Julii Hartwig, ilustrację do Jej wiersza To tylko zachód – z podziwem dla jego piękna – Stanisław Szczęsny.

Gdy zaczynałam pisać książkę o „moim Nieborowie”, Janek, który ma najwyraźniej jakiś detektywistyczny radar, wszedł do księgarni, gdzie leżały wydane w 2020 roku dwa pierwsze tomy Dzienników Władysława Tatarkiewicza. Zajrzał i sprawdził zapiski z końca lata 1974 roku. I przysłał mi SMS-em fotografię zapisu z Dziennika wielkiego filozofa.

Zeszyt trzydziesty czwarty. Styczeń – grudzień 1973 roku: „Trochę porządkuję w papierach. Umarła Halina z Żelechowskich Sosnowska. Ten pobyt w Nieborowie trafia na cudowną pogodę, ale już nie jestem zdolny z tego korzystać.

Niedziela 9 września. W parku, niewiele co robię, obmyślam wierszyk do albumu Ani Piwkowskiej. Ciężki nacisk na głowę. Po micorenie zmniejsza się, idziemy na gumno, ale ledwie wlokę nogi. O wpół do szóstej wracam do pokoju położyć się i czuję się „moribundus”. – Po kolacji kominek.

Poniedziałek 10 września. Noc zła, szum w uszach. Cały dzień źle chodzę. Od dziesiątej do pierwszej: Łowicz: kolegiata, rynek, kawiarnia. Otwarcie wystawy Marianny Sut na które szczęśliwie trafiliśmy. Duże oziębienie, wieczorem tylko dziesięć stopni; po obiedzie duży spacer po parku; chmury piękne, ale jesienne, o szóstej trzeba wracać do pokoju”.

Ze wzruszeniem sięgam do mojego sztambucha w bordowej oprawie, który Tata podarował mi na dziesiąte urodziny, zachęcając onieśmieloną dziewczynkę z niebieskimi kokardami w warkoczach, aby prosiła wielkich gości o drobne wpisy do sztambucha. Starszy elegancki pan, z którym dziewczynka chodziła na spacery karmić łabędzie, wpisał jej taki oto wierszyk:

Stary Profesor i miła Ania

Kiedyś spotkali się w Nieborowie

O dniu przepięknym tego spotkania

Niech wiersz ten powie.

Była pogoda, cały dzień Boży

Nie było jednej chmurki w błękicie

Niech się tak samo pięknie ułoży

Dla Ani życie.

Profesor wierszy pisać nie umie

Lecz wiersz dla Ani i Nieborowa

Niech Miła Ania jednak przechowa

W swoim albumie.

Władysław Tatarkiewicz

Nasze wspólne spacery zawsze biegły tą samą trasą, sprzed pałacu w lewo, koło rozłożystego platana, pod którym profesor lubił siadać i rozmyślać, schodkami w dół nad kanał. Łabędzie widząc wyprostowaną szczupłą sylwetkę pruły taflę wody i podpływały do brzegu, chwytając kawałki chleba ze śniadania wielkiego filozofa. Jak pisze starszy ode mnie o kilkanaście lat Piotr Parandowski, profesor Tatarkiewicz wyjątkowo pasował do Nieborowa, gdyż zarówno on sam jak i pałac stanowili kwintesencję wykwintu i prostoty. Autor Historii filozofii i rozpraw O doskonałości i O szczęściunazywany był w Nieborowie przez panie arbiter elegantiae. Ale to określenie odnosiło się nie tylko do wyglądu profesora, określało przede wszystkim jego harmonijną, filozoficzną osobowość.

Sztambuch prowadziłam półtora roku: od lata 1973 do zimy 1975. Potem zakochałam się w Krzysiu Lorentzu, porzuciłam sztambuch, zaczęłam czytać Faulknera i pisać pierwsze, nieudolne wiersze, nad którymi goście nieborowscy pochylali się z godnym lepszej sprawy zainteresowaniem. Ale zdążyłam zgromadzić w tym bezcennym sztambuchu wiele bezcennych wpisów. Chcę kilka przypomnieć.

Flora Bieńkowska wpisała mi taki oto wiersz w czerwcu 1974 roku.

Dzień czerwcowy i czysta tarcza słońca

Staw zielony a niebo niebieskie.

I fenomen letniej błyskawicy

Sznury deszczu, szklane dzwoneczki,

Daleko ma do brzegu płynący zaskroniec.

Taka chwila mogła zwiastować

Narodziny Pastoralnej w obłędzie,

Beatrycze mogła się narodzić,

Lub Tristana olśnienie, że miłość,

Tylko w śmierci będzie nieśmiertelna.

Dzień czerwcowy i czysta tarcza słońca

Staw zielony a niebo niebieskie

I fenomen letniej błyskawicy,

Sznury deszczu, szklane dzwoneczki

Już dopłynął do brzegu zaskroniec…

A księżyc taki piękny i jest noc…

24 czerwca 1974 roku

Kazimierz Brandys wpisał się prozą: „Ani z Zielonych Łąk Nieborowskich wpisuję się serdecznie i proszę, żeby zawsze się tak ślicznie uśmiechała”.

Profesor Stefan Żółkiewski ułożył limeryk:

Ruszył wąsem na portrecie Radziwiłł.

Miłą Anię aż rozgniewał, zadziwił.

Opuść wąsy, co za dąsy, wstyd szepnęła –

I posłuchał Radziwiłł.

Profesor Stanisław Lorentz wkleił pocztówkę z projektem odbudowywanego Zamku Królewskiego a pod nią napisał swoje życzenie: „Kochaną Anię niedługo już zaproszę na Zamek Królewski w Warszawie. Proszę, by na pierwszą wizytę na Zamku włożyła czerwoną sukienkę i wplotła we włosy białe kokardy, zaś na następną wizytę na Zamku kokardy niebieskie”.