Monografia dokumentacyjno-interpretacyjna Grażyny Pawlak Jan Parandowski. Życie i dzieło należy do kategorii prac, o których z uznaniem i dumą powiada się, iż stały się „dziełem życia” badacza. Tysiącstronicowa książka to opracowanie fundamentalne, efekt kilkunastu lat pracy nad ustaleniem szczegółów biografii i meandrów twórczości Jana Parandowskiego. Jest to dzieło, rzec można, o oddechu epickim i zarazem skromnie zapowiadane przez samą autorkę jako „monografia dokumentacyjna”.
Książka Grażyny Pawlak rozjaśnia tajemnice rodzinne pisarza, wypełnia luki w jego „oficjalnej” biografii. Równocześnie uzupełnia wiedzę o twórczości pisarza (przywracając pamięci „skrytą” i skrywaną książkę na temat bolszewickiej rewolty Bolszewizm i bolszewicy w Rosji z 1919 roku), dokumentuje dzieje krajowe i zagraniczne jego obfitej twórczości (rejestruje nieznane przekłady Parandowskiego).
Jest to monografia w najlepszym tego słowa znaczeniu w starym stylu, ukazująca najpierw wynik żmudnych poszukiwań biograficznych, a potem dzieje twórczości i działalności pisarza. Parandowski jest tu najważniejszy, na pierwszym miejscu, oświetlony równocześnie od strony etapów życia i meandrów twórczości. Książka Pawlak jest w istocie także subtelną, choć wyrazistą interpretacją życia, dzieła i postaw Parandowskiego dokonaną z autorskiego punktu widzenia. To dzieło fundamentalne nie tylko do badań nad Parandowskim, lecz również nad całą formacją XX-wiecznej inteligencji polskiej, ukształtowanej w duchu polskiej i europejskiej XIX-wieczności, kształconej w porządnym, wymagającym, uczącym łaciny i greki gimnazjum klasycznym, a sprawdzonej przez historię – jako formacja – w tragicznych wydarzeniach XX stulecia: I wojnie światowej, rewolucji bolszewickiej, II wojnie światowej, czasach nacjonalizmów i stalinizmu, „realnego” komunizmu i zimnej wojny. Tak oglądany przypadek Parandowskiego – stereotypowo postrzeganego jako autor prac o mitologii antycznej – nie jest wcale prosty, oczywisty, jednowymiarowy.
Materiał w książce uporządkowany został w sposób logiczny, rzeklibyśmy: jedynie akceptowalny w takim tomie. Zwięzły Wstęp wprowadza do rozległego Zarysu biograficznego, po którym następują Dzieje utworów (wybór), obejmujące całą twórczość pisarza od szkicu młodzieńczego o Janie Jakubie Rousseau, przez omówienia jego klasycznych książek takich jak Mitologia, Niebo w płomieniach, Dysk olimpijski, Alchemia słowa, Godzina śródziemnomorska, Petrarka, aż po tom finalny Pod zamkniętymi drzwiami czasu i osobno Publicystykę. Część bibliograficzna pracy wzbudza podziw: odnotowano w niej dosłownie wszystko, co na temat pisarza można było zgromadzić.
Jest to dzieło naukowe o wysokim stopniu otwartości – na miłośnika literatury, który unika żargonu, na młodego badacza, edytora. Nie ma tu ani śladu ekspozycji narratora, kokieterii wobec czytelnika, czy tak czasem nieznośnego żywiołu dygresji, ocen, dopowiedzeń. To fakty – pieczołowicie zebrane i uporządkowane tysiące faktów są fundamentem, na którym buduje się tutaj złożony obraz życia i dzieła Parandowskiego, pisarza najwidoczniej znanego do tej pory tylko powierzchownie.
Książka Grażyny Pawlak o Parandowskim jest w istocie głębokim wejrzeniem w życie literackie i twórczość Dwudziestolecia międzywojennego oraz drugiej połowy stulecia, jest istotnym i dającym do myślenia wglądem w estetyczne, ideowe i egzystencjalne dylematy, meandry wyborów ideowych, postaw, wyborów nie tylko Parandowskiego, ale całego środowiska skupionego wokół instytucji, stowarzyszeń, środowisk, w których działał autor Godziny śródziemnomorskiej.
JAROSŁAW ŁAWSKI
Grażyny Pawlak „Jan Parandowski. Życie i dzieło”. Warszawa, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, 2023, s. 1016.
