Zajęcia z nim odbywały się we czwartki o godz. 15.00. Nosiły nazwę: Wprowadzenie do historii teatru i zaczynały się na III roku. Dla mojej grupy to było w roku akademickim 1988/89. Ciekawy czas, na naszych oczach działa się historia. Na te zajęcia o 15-tej biegliśmy do Szkoły Teatralnej na Miodową z pałacyku Akademii Sztuk Pięknych, gdzie od rana mieliśmy Studium Wojskowe. Byliśmy chyba ostatnim rocznikiem, który musiał je zaliczyć ze wszystkimi rygorami. Tak więc czwartki były wyjątkowymi dniami w programie naszych zajęć.
Nie mówiliśmy o nim inaczej jak Profesor. Innych wykładowców nazywaliśmy czasami pseudonimami, przekręcaliśmy nazwiska, czasami mówiliśmy po imieniu. Oficjalnie do wszystkich zwracaliśmy się pan/pani profesor (bez względu na rzeczywiste tytuły naukowe), bo taki był obyczaj Szkoły Teatralnej. Mieliśmy świetnych wykładowców, ale Profesorem był tylko on. Oczywiście niektóre osoby na moim roku drażnił ten rodzaj estymy, prowokował do przekory. Oni siadali zwykle w ostatnich ławkach i podśmiewali się nie z niego, ale z nas, którzy na zajęciach u Profesora zajmowaliśmy miejsca najbliżej.
Obraz Profesora we wspomnieniach kolejnych roczników chyba pozostaje niezmienny. Spokojna elegancja, zawsze marynarka (raczej w ciemnej tonacji), biała koszula, krawat, teczka. Okulary, siwizna na skroniach, przystrzyżony wąs, który ukrywał lekki uśmiech. Spokój był w całej jego sylwetce. Cichy głos, skupienie, gdy słuchał, czasami błysk w oku, gdy usłyszał coś, co go szczególnie zainteresowało. Pamiętam doskonale stały rytuał początku zajęć, gdy Profesor siadał, zdejmował zegarek, kładł go na biurku, z zawiązywanej tasiemką niewielkiej teczki wyjmował kartki, na których ręcznym pismem zanotowany miał temat. Nie sprawdzał listy obecności. Bez zbędnych wstępów przechodziliśmy do rzeczy.
Zbigniew Raszewski, maj 1992 © Tomasz Mościcki
Te zajęcia nie były wykładem. Może to dziwne, ale autor Krótkiej historii teatru polskiego i biografii Wojciecha Bogusławskiego nie prowadził na Wydziale Wiedzy o Teatrze swojego wykładu. Na trzecim roku już częściowo przerobiliśmy kurs historii teatru z innymi wykładowcami, a z nim mieliśmy mieć do niej: „wprowadzenie”. Przy czym to Profesor nas słuchał, a potem komentował nasze wypowiedzi. Nie pamiętam już dokładnie tematów referatów, które każdy student musiał przygotować. Oczywiście dotyczyły historii teatru polskiego, ale z różnych okresów. Były trudne i dość szczegółowe, z pewnością wymagały tzw. kwerendy (pisaliśmy te referaty w czasach przedinternetowych, więc kwerenda nie odbywała się poprzez Google. Trzeba było posiedzieć w bibliotekach i archiwach). Mój temat brzmiał: Warszawa i Wilno w inscenizacji „Dziadów” Leona Schillera. Nie wydał mi się specjalnie pasjonujący, ale wykonałem go dość starannie. Nawet może praca nad nim obudziła pewnego rodzaju detektywistyczną ciekawość: musiałem np. sprawdzić, czy słynne trzy krzyże ze scenografii Andrzeja Pronaszki rzeczywiście odwzorowywały te z Góry Trzykrzyskiej w Wilnie. Pisząc ten referat chyba nabrałem przeczucia, o co może chodzić w historii teatru, której uczył Profesor. Że składają się na nią szczegóły, z których każdy może okazać się istotny. Te szczegóły budują wiedzę. A wiedza pozwala zrozumieć szersze zjawiska. Nie przypadkiem to Profesor nadał nazwę naszemu wydziałowi: Wiedza o Teatrze, a nie: teatrologia. To nie była tylko kwestia nazewnicza. W niej krył się istotny sens.
Nie wiem, czy swoim referatem zrobiłem wrażenie na Profesorze. W swoich komentarzach był taktowny, prostował głupstwa tak, że student nie miał poczucia własnej ignorancji. Z tym swoim spokojem, czasem z lekką ironią wyprowadzał referenta, by tak rzec, na światło. Myślę, że Profesor bezbłędnie wyczuwał zdolności i orientował się, kto do czego się nadaje. Nikogo na siłę nie chciał uczynić historykiem teatru, ale potrafił delikatnie skierować ku swojej dziedzinie, jeśli tylko student wykazał nieco więcej zainteresowania. W niektórych osobach na pewno pokładał spore nadzieje. Ja nie marzyłem, aby być historykiem teatru, ale chciałem pisać u Profesora pracę magisterską. Nie byłem jednak pewien, czy zgodzi się przyjąć moją propozycję tematu.
Seminarium magisterskie odbywało się w następnym roku. To już była całkiem nowa rzeczywistość wokół. Kiedyś rozmawialiśmy z Profesorem o tym, co się dzieje, a on przywołał cytat z Wesela: „W całej naturze przemiana”. Choć jednocześnie nie był chyba entuzjastą politycznej umowy między „Solidarnością” a generałem Jaruzelskim, którego, jak można przeczytać w zapiskach Raptularza, szczerze nie cierpiał. Obrady Okrągłego Stołu i wybory 4 czerwca nie wywołały w Profesorze takiego podniecenia, jak w nas. Marek Zagańczyk wspominał, że Profesor kiedyś mu powiedział: „Wie pan, mnie to wszystko brzydzi”. Pamiętam jednak, że przyszedł na specjalne spotkanie, na które zaprosiliśmy go podczas strajku w maju 89 roku. Siedzieliśmy wtedy w Szkole przez 24 godziny, a chodziło o protest przeciwko odmowie rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów. O ile pamiętam opowiadał wtedy o teoriach historiozoficznych Arnolda Toynbee’ego, które były mu chyba bliskie również z powodu ich religijnego wymiaru.
Profesorowi zgłosiłem, że chcę pisać pracę o Konstantym Puzynie, który tamtego przełomowego lata 1989 roku zmarł. Szczerze mówiąc obawiałem się, że nie przyjmie tego tematu, ponieważ był zbyt świeży. A jednak zgodził się bez wahania i od razu zaproponował formę szkicu biograficznego. Pisałem zatem pracę o najwybitniejszym polskim krytyku teatralnym u najwybitniejszego historyka teatru. Profesor darzył Puzynę autentycznym szacunkiem, choć pod wieloma względami bardzo się różnili. I nie tylko tym, że jeden zajmował się przeszłością teatru, a drugi był żywo zaangażowany w jego kształt współczesny. Różnice dotyczyły kwestii światopoglądowych. Uświadomiłem to sobie później wyraźnie, gdy w jego Raptularzu z roku 68 przeczytałem zapis rozmowy, jaką odbył z Puzyną po spektaklu Dziadów Dejmka. Parę razy już ją przy różnych okazjach przywoływałem, ale jej sens wydaje mi się zasadniczy i wciąż istotny. Profesor oczywiście opisuje okoliczności towarzyszące: spotyka Puzynę w barze hotelu Europejski. „Jak ci się podobały Dziady?” – pyta. Puzyna odpowiada, że mu się podobały i „ze zwykłą u niego precyzją i plastyką zaczyna analizować przedstawienie”. Profesor przytacza argumenty krytyka, a potem: „za zgodą Keta zamawiam dwa duże piwa, pociągam z mojej szklanki i mówię z namysłem:
– Wiesz, zgadzam się z tobą, że to jest wybitne przedstawienie. Ale mało w nim czystego piękna.
Ket milknie z wrażenia. Wiara w istnienie czystego piękna jest wśród dzisiejszej inteligencji polskiej uważana za bardzo infantylny przesąd, niegodny człowieka z naszej sfery. Samo słowo stało się wstydliwe. Można dzisiaj w Warszawie powiedzieć: «piękny samochód» albo «piękna kobieta», ale nie można powiedzieć «piękno w sztuce» bez narażenia się na śmieszność. Ket, którego samodzielność intelektualną znam i cenię, dzieli w tej sprawie nastawienie ogółu, toteż patrzy w tej chwili na mnie z niesłychanym zakłopotaniem.
– Co to jest? – pyta wreszcie, odzyskując mowę.
Nie wiem, co to jest. Wiem tylko, po czym się to poznaje: budzi zachwyt. I na tym też pewno polega przeżycie estetyczne”.
I dalej następuje opis dyskusji, w której Puzyna twierdzi, że dla niego najważniejsze w sztuce jest „przeżycie prawdy” – może mu towarzyszyć przeżycie estetyczne, które jednak ma przede wszystkim właściwości poznawcze. A Profesor odpowiada: „Nie mogę się z tobą zgodzić, żeby w sztuce wyżej należało stawiać walory poznawcze od artyzmu, bo to jest stawianiem sprawy na głowie. Sztuka jest po to, żeby wywoływać piękno – w sposób godziwy, proszę bardzo – ale piękno, wartość zarazem ulotną i niezmiernie cenną. Zważ, że nie potrafiłbym powiedzieć, dlaczego zetknięcie z pięknem wydaje mi się takie cenne. Zdaje mi się po prostu, że ma to na naszą psychikę dobroczynny wpływ”.
I tak rozmawiali wybitny krytyk z wybitnym historykiem 12 lutego 1968 roku. A pretekstem do dyskusji stało się przedstawienie Dziadów w Teatrze Narodowym, które przeszło nie tylko do legendy teatralnej, ale przede wszystkim do historii politycznej kraju. Paradoks polegał również na tym, że Profesor był bardzo długo wielkim admiratorem twórczości i osoby Kazimierza Dejmka (relacje między nim to skądinąd ciekawy temat na osobną rozprawę), a Puzyna nigdy o przedstawieniach Dejmka nie pisał. Być może córka Profesora nie napisałaby tak świetnej biografii Dejmka, gdyby nie estyma ojca dla dyrektora Teatru Narodowego.
Profesor, kiedy zajmowałem się Puzyną pod jego okiem, nie formułował żadnych szczególnych uwag. Pamiętam, że dosyć ciekawiła go sprawa książęcego pochodzenia Puzyny, a przede wszystkim jego studia u Kazimierza Wyki na krakowskiej polonistyce. Zgłosił jedną wątpliwość, gdy zacytowałem fragment listu Swinarskiego do żony z lat 50., w którym opisuje spotkanie z Puzyną gdzieś w ruinach Starego Miasta i widzi w ręku krytyka butelkę wódki. Wydawało mi się, że to będzie taki tzw. smaczny drobiazg w portrecie mojego bohatera. A Profesor wtedy powiedział: „Proszę pana, Ket nie był pijakiem”.
W Raptularzu z 1991 roku pod datą 10 kwietnia Profesor odnotował mój egzamin magisterski. „Wojtek napisał pracę o Puzynie”. Recenzentem pracy był Jerzy Koenig. Pracę oceniono bardzo dobrze, ale egzamin poszedł mi słabo, na co delikatnie zwrócił uwagę ówczesny dziekan Andrzej Makowiecki.
Wzruszająca jest raptularzowa notatka mniej więcej o rok późniejsza, w której Profesor opisał egzamin Tomka Mościckiego i zakończył ją zdaniem: „Na korytarzu kilka osób z roku Tomka, między innymi Natalia Adaszyńska, Wojtek Majcherek. Myślę, że wszyscy oni zachowali dobre wspomnienie o tej Szkole i naszym Wydziale”.
To było 6 lutego 1992 roku. 7 sierpnia tamtego roku Profesor Raszewski zmarł. Pogrzeb odbył się na Starych Powązkach.
Parę miesięcy później Jerzy Koenig – ówczesny dyrektor Teatru Telewizji – zgodził się, abyśmy razem z Ireneuszem Dobrowolskim zrealizowali program wspomnieniowy poświęcony Zbigniewowi Raszewskiemu. Gustaw Holoubek przeczytał teksty Profesora, w tym opis roli Gustawa-Konrada z Dziadów w inscenizacji Dejmka, zaczerpnięty z Raptularza 1967/68. W filmie wystąpili przyjaciele, współpracownicy, studenci: Tadeusz Brukwicki, prof. Andrzej Ryszkiewicz, Marta Fik, Andrzej Wysiński, o. Wacław Oszajca, Wojciech Młynarski, Jerzy Koenig, Hanna Baltyn, Wanda Zwinogrodzka, Marek Zagańczyk. Opowiadali oni o doświadczeniach wojennych Profesora (aresztowaniu przez gestapo). O zamiłowaniu do miasta B. (Bydgoszczy, którą opisał w książce pt. Pamiętnik gapia). O studiach polonistycznych na uniwersytecie poznańskim (do mistrzów Raszewskiego należał prof. Zygmunt Szweykowski). O dokonaniach Profesora jako historyka teatru, pracy w Instytucie Sztuki i w redakcji „Pamiętnika Teatralnego”, która przez długie lata była jego nieformalną katedrą historii teatru. Absolwenci Wydziału Wiedzy o Teatrze wspominali rolę Zbigniewa Raszewskiego w kształceniu studentów. Wszyscy wskazywali na szlachetne cechy osobowości Profesora, jego postawę wobec PRL-owskiej rzeczywistości. „Był autorytetem” – to stwierdzenie powtarzało się najczęściej.
WOJCIECH MAJCHEREK
